Wojna na Pacyfiku skończyła się formalnie 2 września na pokładzie USS „Missouri”. Naprawdę skończyła się jednak tydzień wcześniej, 30 sierpnia po południu, gdy na płycie lotniska Atsugi wylądował samolot o nazwie, która dla Japończyków brzmiała jak wyrok – Bataan.
Generał Douglas MacArthur w Korei, 1950 r. Prawdopodobnie ostatnie wspólne zdjęcie Douga i jego samolotu.
30 sierpnia 1945 roku, wczesne popołudnie. Lotnisko Atsugi. Gdy srebrzysto-oliwkowy C-54 kołuje do końca pasa, japońscy generałowie stojący w upale widzą najpierw napis na kadłubie: BATAAN. W tym momencie czują dokładnie to, co MacArthur chciał, żeby poczuli: jakby ktoś właśnie wbił im bagnet w brzuch i powoli przekręcił ostrze. To nie była przypadkowa nazwa. To był starannie wyreżyserowany akt dominacji psychologicznej, w którym samolot stał się narzędziem odwetu doskonalszego niż każda bomba.
Symbol, który gryzie z dwóch stron jednocześnie W japońskiej pamięci wojskowej Bataan (Filipiny) był podwójnym ostrzem. Z jednej strony największy triumf 1942 roku: kapitulacja 78 tysięcy żołnierzy wroga (10-15 tysięcy Amerykanów), coś, czego nie udało się osiągnąć ani pod Singapurem, ani na Guadalcanalu, ani nigdzie indziej. Z drugiej rosnąca rana: Bataan Death March, tysiące zamęczonych jeńców, relacje, które od 1944 roku amerykańska propaganda pompowała na cały świat. To, co dla japońskich sztabowców było „operacyjnym sukcesem”, dla reszty planety stało się dowodem wielkiego barbarzyństwa.
MacArthur, lecąc samolotem nazwanym Bataan, dokonał czegoś niezwykłego: wziął japoński powód do dumy i przemienił go w japoński powód do wstydu. W jednej chwili największe zwycięstwo Cesarskiej Armii zostało wywrócone na nice i użyte jako narzędzie egzekucji honoru. To klasyczny mechanizm psychologiczny zwany w dzisiejszej terminologii „symbolic reversal” – odwrócenie symbolu. Zamiast „pokonaliśmy was na Bataanie”, powstało „Bataan pokonuje was teraz u was w domu”.
30 sierpnia 1945 r. Gen. Douglas MacArthur ląduje w Atsugi, Japonia
Kultura wstydu pod ostrzałem Japońska kultura jest klasycznym przykładem „shame culture” (kultura wstydu). W przeciwieństwie do „guilt culture” (kultura winy) dominującej na Zachodzie, w której człowiek cierpi z powodu wewnętrznego poczucia winy nawet wtedy, gdy nikt go nie widzi, w kulturze wstydu kluczowe jest to, co widzą inni. Utrata twarzy wobec grupy jest najcięższą karą. MacArthur, który mieszkał w Japonii jako chłopak (jego ojciec był tam gubernatorem wojskowym po wojnie 1905 roku), a później spędził lata na Filipinach, rozumiał tę mechanikę lepiej niż ktokolwiek w amerykańskim dowództwie. Wiedział, że publiczne nazwanie samolotu „Bataan” zadziała jak rytualne seppuku wykonane jego rękami – tylko że Japończycy nie będą mogli nawet umrzeć, żeby zmyć wstyd. Będą musieli żyć z nim dalej.
Osobista vendetta opakowana w symbol Nie można pominąć wątku osobistego. W marcu 1942 roku Roosevelt kazał MacArthurowi uciec z Corregidoru torpedowcem, zostawiając własne wojska na pastwę losu. MacArthur nigdy się z tym nie pogodził. Jego słynne „I shall return” nie było tylko propagandowym hasłem – było obsesją. Kiedy w 1944 roku wrócił na Filipiny, jego ego osiągnęło rozmiary Pacyfiku. Nazwa „Bataan” na jego osobistym samolocie przez całą kampanię była ciągłym przypomnieniem: „To ja wróciłem. To ja się zemściłem. To ja teraz piszę historię”. Lądując tym samym samolotem w Japonii, MacArthur zamykał swój osobisty krąg zemsty. Mówił Japończykom: „Zostawiliście mnie i moich ludzi na śmierć. Ja przeżyłem, wróciłem, pokonałem was, a teraz wjeżdżam do waszego domu samolotem nazwanym po waszej własnej zbrodni”.
30 sierpnia 1945 r. Gen. Douglas MacArthur ląduje w Atsugi, Japonia
Performatywna władza w najczystszej formie MacArthur był jednym z ostatnich wielkich aktorów wojny totalnej. Rozumiał, że w XX wieku władza jest przede wszystkim performansem. Scena w Atsugi była wyreżyserowana jak broadwayowski finał: brak broni i kamizelki kuloodpornej („nie boję się was”), rozpięta koszula i fajka („jestem tu u siebie”), ciemne okulary („nie muszę nawet patrzeć wam w oczy”), powolne zejście po trapie („mam czas, wy już nie macie żadnego”). Nazwa „Bataan” była pierwszym akordem tej symfonii dominacji. Reszta była tylko potwierdzeniem tego, co już zostało powiedziane sześcioma literami.
Długotrwały efekt W japońskich wspomnieniach ten dzień jest dziwnie pusty. Oficjalne kroniki Cesarskiej Armii opisują lądowanie MacArthura w dwóch-trzech zdaniach. W muzeach Yamato (Kure) i Yushukan (Tokio) zdjęć samolotu „Bataan” się nie eksponuje. Nazwa wciąż jest zbyt bolesna, żeby ją pokazywać publicznie – nawet po osiemdziesięciu latach.
MacArthur osiągnął coś, czego nie dały bomby atomowe: zniszczył japoński mit niezwyciężoności i honoru od wewnątrz, używając ich własnego symbolu przeciwko nim samym. 30 sierpnia 1945 roku wojna na Pacyfiku skończyła się naprawdę dopiero wtedy, gdy koła C-54 „Bataan” dotknęły japońskiego betonu. Bo militarnie Japonia przegrała dwa tygodnie wcześniej. Psychologicznie i symbolicznie – właśnie w tej chwili. To była najpiękniejsza, najokrutniejsza i najbardziej elegancka zemsta w historii XX wieku. Zemsta, która nie potrzebowała ani jednego wystrzału. Tylko sześć liter na kadłubie i człowieka, który wiedział, jak bardzo mogą boleć.
30 sierpnia 1945 r. Gen. Douglas MacArthur ląduje w Atsugi, Japonia
Emil Truszkowski, vloger znany z kanału YouTube „Aiko i Emil”, opublikował na platformie X materiał z Muscle Girls Bar w Tokio. Truszkowski i jego kolega, rozebrani od pasa w górę, doświadczają nietypowej rozrywki: młode muskularne kobiety polewają ich głowy sokiem z cytrusów, wlewają go do ust, w atmosferze dominacji i upokorzenia. To przykład japońskich barów SM, gdzie klienci, często biznesmeni, płacą za bycie „sponiewieranym” – biciem, wyzwiskami czy innymi formami teatralnego poniżenia. Takie miejsca wpisują się w subkulturę ryona (przemoc dla zabawy), która pozwala zrzucić maskę codziennej powagi. Fenomen ten ma głębsze korzenie, przypominając Yoshiwarę – legendarną dzielnicę rozrywki z czasów samurajów. Psychologia tych dwóch światów, choć oddalonych o wieki, ujawnia zaskakującą ciągłość: od subtelnego „słodkiego bólu” w Edo po dzisiejsze szokujące rytuały.
Dziewczyny z Muscle Girls Bar
Yoshiwara, założona w 1617 roku przez szogunat Tokugawów w Edo (dzisiejsze Tokio), była czymś więcej niż dzielnicą prostytucji. Ta licencjonowana strefa rozrywki, otoczona murami i fosą, mieściła tysiące kobiet – od prostytutek najniższej rangi po elitarne kurtyzany zwane oiran lub tayū. Te ostatnie, wykształcone w poezji, muzyce i tańcu, były gwiazdami epoki: ich kimona i fryzury dyktowały modę, a drzeworyty ukiyo-e uwieczniały ich wizerunki.
Kurtyzana z Yoshiwary na obrazie ukiyo-e
Samuraje, nie szukali w Yoshiwarze jedynie seksu. Przyciągały ich także iluzje miłości, prestiżu i emocji, których brakowało w codziennym życiu. Japonia Edo (1603–1868) była światem hierarchii, opartym na neokonfucjanizmie. Samuraje musieli być stoiccy, lojalni, powściągliwi. Uczucia ukrywano, prawdziwe pragnienia tłumiono. Małżeństwa aranżowano dla sojuszy, emocje były tabu. Yoshiwara była wentylem – przestrzenią, w której samuraj mógł zrzucić maskę, okazać emocje, ujawnić swoją wrażliwość i wypowiedzieć pragnienia, które poza nią musiał tłumić.
Yoshiwara, ok. 1900 r.
Oiran, celebrytki epoki, stanowiły elitę – zaledwie 2% z setek kobiet w Yoshiwarze. Zdobycie ich uwagi wymagało rywalizacji: wizyt, prezentów, wierszy. Dla samuraja sukces w tej grze był trofeum, potwierdzeniem męskości poza polem bitwy. System Yoshiwary działał jak teatr: klient zabiegał o oiran, pisząc wiersze, zostawiając podarunki, co budowało złudzenie autentycznej relacji. W świecie aranżowanych małżeństw ta gra była ucieczką od emocjonalnej pustki. Samuraj, pan życia i śmierci, stawał się petentem, co dawało paradoksalną przyjemność.
Yoshiwara była sceną, gdzie samuraj mógł okazywać zazdrość, pożądanie czy słabość – uczucia tłumione w codziennym życiu przez normy społeczne epoki Edo. Oiran mogła odrzucić, kazać czekać, manipulować, oferując „słodki ból”. Muzyka, sake i rozmowy czyniły wizyty formą terapii w sztywnym świecie. W społeczeństwach hierarchicznych elity często szukają masochizmu dla psychicznej równowagi. Yoshiwara oferowała takie doświadczenie: samuraj oddawał ster oiran, a ryzyko odrzucenia było jak emocjonalny rollercoaster. W kulturze gaman (wytrzymałości) ból stawał się przyjemnością.
Kurtyzana oiran
Współczesne bary SM, jak Muscle Girls Bar, nie są bezpośrednim spadkiem Yoshiwary, ale rezonują z jej logiką. W Edo samuraj płacił za subtelne poniżenie; dziś biznesmen płaci za fizyczne upokorzenie. Mechanizm pozostaje podobny: elity szukają katharsis w społeczeństwie maski. Współczesna Japonia, mimo modernizacji, wymaga w pracy powagi i tłumienia emocji. Bary SM oferują przestrzeń, gdzie można krzyczeć, płakać lub być „kopniętym w tyłek” – wszystko w bezpiecznych, płatnych ramach, jak niegdyś w Yoshiwarze.
Psychologia masochizmu elit tłumaczy ten fenomen: osoby o wysokim statusie czerpią przyjemność z chwilowej utraty kontroli. W Yoshiwarze było to subtelne (odrzucenie, czekanie); w barach SM – szokujące (polewanie sokiem, bicie).
Współczesny japoński masochizm
Cel jest ten sam: ulga od presji władzy. Bary SM powstały w XX wieku pod wpływem zachodniego BDSM, importowanego od lat 70. przez mangi i popkulturę. Ryona – fetysz przemocy w grach i animacjach – jest unikalnie japoński, ale czerpie z globalnych trendów. Muscle Girls Bar łączy japońską teatralność z wyraźnymi formami dominacji. Yoshiwara oferowała poezję i zaloty; bary SM – szybki szok, ale obie formy służą katharsis w „świecie na opak”. Od samurajów błagających o uwagę oiran po biznesmenów polewanych sokiem w Tokio – japońska kultura pokazuje, jak elity szukają ulgi od hierarchii. Yoshiwara była pierwszym teatrem masochizmu; bary SM to jej współczesna odsłona.
Japonki w odpowiednim stroju i z cywilnymi flagami patriotycznymi żegnają żołnierzy.
Rola japońskich matek w wychowaniu synów, którzy podczas II wojny światowej dopuścili się wyjątkowej brutalności i okrucieństw, to temat rzadko podejmowany w Japonii ze względu na jego kontrowersyjność i związany z nim emocjonalny dyskomfort. W tradycyjnym społeczeństwie japońskim matki, jako główne opiekunki, odgrywały kluczową rolę w kształtowaniu postaw dzieci, zwłaszcza synów, którzy mieli stać się lojalnymi poddanymi cesarza i żołnierzami. Nie była to jednak rola w pełni dobrowolna – system patriarchalny, konfucjański i państwowa propaganda narzucały matkom określone wzorce, czyniąc je narzędziem militaryzacji społeczeństwa. Wychowanie w domu, oparte na ideologii ryōsai kenbo („dobra żona, mądra matka”), kulturze wstydu (haji) i konfucjańskiej hierarchii, przyczyniło się do internalizacji militaryzmu i przemocy, które eskalowały w armii cesarskiej do okrucieństw, takich jak masakra w Nankinie czy zbrodnie na Pacyfiku. Od ery Meiji (1868–1912) japońska propaganda promowała ideologię ryōsai kenbo, która definiowała kobietę jako strażniczkę domowego ogniska i wychowawczynię posłusznych obywateli. Matki były odpowiedzialne za moralne i ideologiczne kształtowanie synów, przygotowując ich do roli lojalnych poddanych cesarza. Rząd imperialny aktywnie wspierał ten model poprzez edukację i propagandę, wykorzystując obrazy matek w podręcznikach i materiałach dydaktycznych, które gloryfikowały służbę wojskową jako najwyższy obowiązek. Matki uczono, że ich zadaniem jest wychowanie „mężów honoru”, gotowych poświęcić życie za imperium, co normalizowało dyscyplinę, lojalność i akceptację przemocy jako szlachetnej.
Pożegnanie syna ruszającego na front
W latach 30. XX wieku, w epoce Shōwa, militaryzm nasilił się. Matki uczestniczyły w rytuałach patriotycznych, takich jak pożegnania rekrutów (send-off ceremonies), gdzie dzieci śpiewały pieśni wojenne (gunka) i machały flagami. Szyły też senninbari – pasy z tysiącem szwów, symbolizujące ochronę i dumę, co wzmacniało u synów poczucie obowiązku wobec narodu. Chłopcy brali udział w marszach, wizytach w obozach wojskowych i szkoleniach z bronią (np. bambusowymi lancami), często z udziałem rodziców, co utrwalało militaryzację już od najmłodszych lat.
Przygotowywanie pasów senninbari
Jak mechanizmy wychowania kształtowały brutalność japońskich żołnierzy? 1. Matka jako nauczycielka hierarchii W systemie konfucjańskim, zaadaptowanym w Japonii od VII wieku, syn był „dziedzicem rodu” (ie), a matka jego pierwszą strażniczką tego porządku. Chłopcy od najmłodszych lat uczyli się, że są uprzywilejowani względem sióstr, które często relegowano do ról pomocniczych. To budowało poczucie wyższości i logikę „silniejszy rządzi słabszym”. W armii cesarskiej ta hierarchia była amplifikowana: rekrut, wychowany w przekonaniu o swoim autorytecie, łatwo akceptował łańcuch dowodzenia, gdzie posłuszeństwo wobec przełożonego przekładało się na bezwzględność wobec jeńców czy cywilów. Współcześnie ten wzorzec słabnie, ale jego echa widać w kulturze korporacyjnej (senpai-kohai). 2. Paradoks matczynej miłości Japońskie matki, pełniąc rolę karmicielek, nauczycielek i powierniczek, tworzyły silną emocjonalną więź z synami. Jednak ta bliskość mieszała się z presją na perfekcjonizm i lojalność wobec rodziny oraz cesarza. Synowie czuli się kochani, ale też uwiązani obowiązkami, co rodziło ambiwalentną więź. Psychologicznie mogło to prowadzić do „przeniesienia” – tłumiony gniew wobec matki (zakazany w kulturze) znajdował ujście w przemocy wobec słabszych grup, takich jak jeńcy w Birmie czy na Filipinach. Współczesne badania wskazują, że ten miks bliskości i presji trwa, choć w łagodniejszej formie, np. w nacisku na wyniki edukacyjne. 3. Matka jako reproduktorka ideologii Matki były „frontem domowym” imperialnej indoktrynacji. Podręczniki dla kobiet od ery Meiji podkreślały ich rolę w wychowaniu „lojalnych poddanych”. W codziennych rytuałach – pieśniach o cesarzu, opowieściach o samurajach czy modlitwach za zwycięstwo – matki przekazywały ideologię militaryzmu. Uzupełniały szkolną propagandę, która przedstawiała Japończyków jako „rasę panów” z obowiązkiem „opiekowania się” innymi narodami, co ksenofobicznie usprawiedliwiało podboje. Odmowa tego modelu groziła ostracyzmem, czyniąc matki zarówno bohaterkami, jak i ofiarami propagandy. Po wojnie wiele z nich zmagało się z traumą, żałując swojej roli, co uwidaczniają wspomnienia z lat 50. 4. Wychowanie w kulturze wstydu Kultura wstydu (haji), silniejsza w Japonii niż kultura winy, była kluczowym narzędziem dyscypliny. Matki stosowały emocjonalny szantaż, ucząc, że porażka to hańba dla grupy (rodziny, narodu), a nie moralne zło. To wpajało posłuszeństwo wobec hierarchii – synowie bali się „rozczarować” przełożonych, co w armii przekładało się na ślepe wykonywanie rozkazów. Brak empatii wobec „obcych” (np. jeńców) wynikał m.in.. z tej logiki – wstyd dotyczył tylko „swojej grupy”. Współcześnie presja wstydu ewoluuje w nacisk na sukces edukacyjny, ale psychoterapia zaczyna to osłabiać. 5. Brutalność jako skutek systemu Nieobecność ojca, często zajętego pracą lub służbą wojskową, pozostawiała matkom główną rolę w wychowaniu, ale w ramach konfucjańskiej hierarchii, gdzie syn był „małym patriarchą”. To tworzyło podwójną logikę: posłuszeństwo wobec „góry” (ojca, cesarza, przełożonego) i dominację nad „dołem” (kobietami, podwładnymi, jeńcami). W armii ten wzorzec się krystalizował – przełożeni bili żołnierzy, a ci wyładowywali frustrację na słabszych, tworząc „efekt kuli śnieżnej” okrucieństwa, widoczny w zbrodniach wojennych. Matki nie uczyły brutalności bezpośrednio, ale wpajały hierarchię, która ją umożliwiała, będąc trybikiem w systemowej pułapce.
Pożegnanie syna przed wyjazdem na front
Wychowanie oparte na ryōsai kenbo, kulturze wstydu i militarystycznych rytuałach przygotowywało synów do bezwzględnego posłuszeństwa w armii. Indoktrynacja wojskowa, np. dehumanizacja jeńców jako „nieludzi”, eskalowała te postawy do ekstremum, prowadząc do okrucieństw, takich jak masakra w Nankinie czy zbrodnie na Pacyfiku. Matki odgrywały rolę wspierającą i normalizującą, ale nie były pierwotną przyczyną – to państwo i armia przekształcały ich wychowanie w fanatyzm. Były one jednocześnie ofiarami systemu, który ograniczał ich autonomię, zmuszając do reprodukcji ideologii. Po wojnie wiele matek zmagało się z traumą po stracie synów, co podkreśla ironię ich roli jako „matek męczenników”. Japońskie matki, ukształtowane przez patriarchat, konfucjanizm i państwową propagandę, były pomostem między kulturą a machiną wojenną. Wychowując synów w duchu ryōsai kenbo, kultury wstydu i hierarchii, nieświadomie przygotowywały ich do posłuszeństwa i przemocy, które armia cesarska amplifikowała do brutalności. Nie były one „złe”, lecz uwikłane w system, który ograniczał ich wybory. Wzorce te, choć unikalnie japońskie w kontekście II wojny, rezonują w innych kulturach hierarchicznych (np.. w Korei) i współcześnie w Japonii, np. w edukacji czy relacjach senpai-kohai. Ich analiza pokazuje, jak systemy społeczne mogą przekształcać indywidualne postawy w destrukcyjne działania, pozostawiając trwałe ślady w społeczeństwie.
Uśmiech Japończyków fascynuje i dzieli: Hearn gloryfikował go jako symbol dobroci, Perkitny i Mroczkiewicz widzieli w nim grymas obłudy. Mit „Krainy Uśmiechu” przetrwał dzięki marketingowi i tęsknocie za harmonią. Rzeczywistość jest bardziej złożona: uśmiech często służy utrzymaniu społecznej harmonii (wa), nawet kosztem indywidualnej autentyczności (honne).
Uśmiech, który ukształtował wizerunek narodu
Japoński uśmiech od ponad wieku fascynuje zachodnią wyobraźnię, pełniąc rolę soczewki, przez którą postrzegana jest Japonia. Od końca XIX wieku, gdy Japonia otworzyła swoje drzwi na świat w epoce Meiji, aż po dzień dzisiejszy, uśmiech ten był przedmiotem interpretacji, romantyzacji i krytyki ze strony podróżników, pisarzy i badaczy.
Pierwsi zachodni goście, tacy jak Lafcadio Hearn¹, opisywali Japonię jako „świat istot małych, ale z wyglądu dobrych, które uśmiechają się do ciebie przyjaźnie i życzliwie” (Lafciado Hearn, „Lotus. Rzut oka na nieznaną Japonię”). Ta wyidealizowana wizja przyczyniła się do powstania mitu Japonii jako krainy harmonii, estetyki i spokojnej odmienności – narracji, która wciąż utrzymuje się w kulturze popularnej. Jednak inne głosy, jak te naszych podróżników Perkitnego i Mroczkiewicza² w ich XX-wiecznej relacji podróżniczej Okrążmy świat raz jeszcze, przedstawiły diametralnie odmienny obraz, opisując japońskie uśmiechy jako „obłudne grymasy” i nazywając Japonię „Krainą Grymasu” zamiast „Krainą Uśmiechu”.
Dlaczego te dwa spojrzenia tak bardzo się różnią? I dlaczego to romantyczna wizja Hearna, a nie trzeźwa krytyka Perkitnego i Mroczkiewicza, zdominowała międzynarodowy wizerunek Japonii? W tym artykule przyjrzymy się historycznym, kulturowym i psychologicznym wymiarom japońskiego uśmiechu, analizując, jak powstał mit „Krainy Uśmiechu”, jak współgra on z japońską praktyką tatemae i co nauka mówi o tej złożonej formie ekspresji. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie: czy japoński uśmiech to wyraz serdeczności, czy raczej maska skrywająca prawdziwe emocje?
Lafacaido Hearn (1850-1904) z żoną i synem
Romantyzm Hearna: Mit „łagodnej Japonii”
Lafcadio Hearn, piszący w latach 90. XIX wieku, był jednym z pierwszych zachodnich autorów, którzy ukształtowali obraz Japonii w oczach Zachodu. Jego książki, takie jak Glimpses of Unfamiliar Japan (1894), były poetyckimi opowieściami o kraju, który dla zachodniego czytelnika był egzotyczną nowością. W epoce Meiji Japonia przechodziła gwałtowną modernizację, a jednocześnie prezentowała się światu jako naród cywilizowany, lecz odmienny.
Hearn, zafascynowany japońską kulturą, widział w niej antytezę „brutalnego” Zachodu – industrialnego, zmechanizowanego i pełnego konfliktów. W jego oczach japoński uśmiech był symbolem łagodności, uprzejmości i harmonii. „Świat istot małych, ale z wyglądu dobrych” – pisał, dostrzegając w uśmiechu potwierdzenie swojej wizji Japonii jako miejsca, gdzie estetyka i rytuał idą w parze z ludzką dobrocią. Hearn nie był chłodnym obserwatorem.
Jego podejście można nazwać poetycką antropologią – bardziej mitologizował, niż analizował. Efekt halo³ odegrał tu kluczową rolę: piękno japońskich krajobrazów, harmonia rytuałów i delikatność gestów prowadziły Hearna do wniosku, że ludzie muszą być równie „doskonali”. Uśmiech idealnie wpisywał się w tę narrację – był dowodem na serdeczność Japończyków i ich odmienność od „surowej” Europy. Hearn chciał widzieć w Japonii utopię, a jego romantyczne opisy trafiały na podatny grunt wśród zachodnich czytelników, głodnych egzotycznych opowieści.
Perkitny i Mroczkiewicz
Perkitny i Mroczkiewicz: Demitologizacja uśmiechu
Na drugim biegunie znajdują się Perkitny i Mroczkiewicz, autorzy Okrążmy świat raz jeszcze. Ich relacja z Japonii jest ostra, ironiczna i pozbawiona sentymentalizmu. „Uśmiechamy się jak one, bo przecież tak wypada, lecz czujemy wyraźnie, że nasze uśmiechy są tak samo obłudne jak ich ugrzecznione, do grymasu podobne uśmieszki” (tom 2, str. 61) – pisali, kwestionując autentyczność japońskiego uśmiechu.
Nazwanie Japonii „Krainą Grymasu” zamiast „Krainą Uśmiechu” to nie tylko chwyt retoryczny, ale też próba przełamania mitu stworzonego przez wcześniejszych podróżników. Ich obserwacja jest bliższa japońskiej koncepcji tatemae – praktyki maskowania prawdziwych uczuć (honne) na rzecz społecznej harmonii. W odróżnieniu od Hearna, Perkitny i Mroczkiewicz przyjęli reporterskie podejście, nastawione na kontrast i demitologizację. Nie starali się sprzedać czytelnikowi romantycznej wizji Japonii, lecz pokazać jej złożoność i niuanse. Ich opis uśmiechu jako „obłudnego” czy „grymasu” wskazuje na świadomość, że w japońskiej kulturze uśmiech bywa narzędziem społecznym, a niekoniecznie wyrazem szczerej radości.
To spojrzenie jest mniej atrakcyjne dla masowego odbiorcy – nie pasuje do folderów turystycznych ani do wyobrażeń o „egzotycznym raju”. Jednak w swojej trzeźwości i ironii jest bliższe współczesnemu rozumieniu japońskich norm społecznych.
Dlaczego wygrał mit Hearna?
Romantyczna wizja Japonii jako „Krainy Uśmiechu” przetrwała ponad wiek, podczas gdy krytyczne spojrzenie Perkitnego i Mroczkiewicza pozostało na marginesie. Dlaczego? Można wskazać kilka kluczowych czynników:
1. Efekt pierwszeństwa: Pierwsze spójne relacje o Japonii, autorstwa Hearna, Isabel Bird czy Rutherforda Alcocka, ukształtowały kanon postrzegania japońskiego uśmiechu jako wyrazu „naturalnej uprzejmości”. Kolejne, bardziej krytyczne głosy musiały zmierzyć się z już ugruntowanym obrazem. Zmiana schematu myślowego wymaga od odbiorcy wysiłku, co sprawia, że nowe interpretacje rzadziej zyskują popularność.
2. Self-orientalism i nihonjinron: W XX wieku sami Japończycy, w ramach ruchu nihonjinron (teorie o wyjątkowości Japończyków), zaczęli promować obraz „Krainy Uśmiechu”. W folderach turystycznych, filmach i reklamach eksponowano wizerunek uśmiechniętych maiko, uprzejmych kelnerów i harmonijnych krajobrazów. Ten „autoorientalizm” wzmacniał mit Hearna, czyniąc go częścią japońskiej tożsamości narodowej.
3. Marketing turystyczny: Uśmiechnięta Japonia to towar eksportowy. Obraz uśmiechniętej maiko w kimonie sprzedaje Kioto lepiej niż zmęczona kelnerka, która zmaga się z presją tatemae. W dobie globalnego turystyki Japonia stała się marką, a „Kraina Uśmiechu” to łatwiejszy produkt niż „Kraina Grymasu”.
4. Psychologiczna wygoda: Romantyczny obraz Japonii jest przyjemniejszy dla odbiorców – zarówno na Zachodzie, jak i w samej Japonii. Krytyczne analizy, takie jak te o „smile mask syndrome”³, wymagają konfrontacji z niewygodnymi prawdami o presji społecznej i emocjonalnym wysiłku. Ludzie wolą opowieści o harmonii niż o konfliktach wewnętrznych.
Tatemae i nauka: Uśmiech jako maska
Współczesne badania nad japońską kulturą i psychologią rzucają światło na to, co Perkitny i Mroczkiewicz dostrzegli intuicyjnie: japoński uśmiech często pełni funkcję tatemae – społecznej maski, która skrywa prawdziwe uczucia (honne) na rzecz harmonii. Nauka potwierdza, że w tzw. kulturach wysokokontekstowych, takich jak Japonia, istnieje silny nacisk na tłumienie negatywnych emocji i eksponowanie pozytywnych, szczególnie w sytuacjach hierarchicznych lub publicznych. Kilka kluczowych ustaleń:
1. Maskowanie emocji: Badania nad mikroekspresjami, zainspirowane pracami Paula Ekmana, pokazują, że Japończycy częściej ukrywają prawdziwe emocje za uśmiechem. Na przykład „gaszenie” sygnałów w oczach (tzw. uśmiech Duchenne’a, który angażuje mięśnie wokół oczu) jest w Japonii powszechne, gdy uśmiech ma pełnić funkcję społeczną, a nie odzwierciedlać radość.
2. Smile mask syndrome: Termin ukuty przez Makoto Natsume w 1983 roku, choć nie jest oficjalną diagnozą w DSM ani ICD, dobrze opisuje problemy psychiczne i somatyczne wynikające z długotrwałego, wymuszonego uśmiechania się, szczególnie w sektorze usług. Badania nad „emotional labor” (emocjonalną pracą) w Japonii potwierdzają, że ciągłe udawanie uprzejmości może prowadzić do stresu, wypalenia zawodowego, a nawet objawów takich jak bóle głowy czy napięcie mięśniowe.
3. Normy ekspresji: Antropologiczne analizy wskazują, że japońska kultura ceni harmonię społeczną ponad indywidualną ekspresję. Uśmiech jest narzędziem utrzymania tej harmonii, zwłaszcza w sytuacjach formalnych lub usługowych.
Hearn nie był jednak całkowicie w błędzie. W mniej formalnych kontekstach japoński uśmiech może być szczery, a kultura japońska rzeczywiście kładzie nacisk na estetykę i uprzejmość, co Hearn uchwycił. Klucz leży w kontekście: Hearn widział to, co Japończycy chcieli pokazać Zachodowi w okresie Meiji, gdy budowali wizerunek nowoczesnego, cywilizowanego narodu.
Historyczny kontekst: Uśmiech w epoce Meiji
Epoka Meiji (1868–1912) była czasem, gdy Japonia świadomie konstruowała swój wizerunek na arenie międzynarodowej. Po wiekach izolacji kraj chciał pokazać się jako nowoczesny, ale jednocześnie wyjątkowy. Uśmiech, jako symbol uprzejmości i harmonii, idealnie wpisywał się w tę strategię. Pierwsi zachodni podróżnicy, jak Hearn czy Isabella Bird, byli zapraszani do Japonii i pokazywano im to, co miało potwierdzić obraz „łagodnego narodu”. Ich relacje, choć piękne, były w dużej mierze produktem tego, co Japończycy chcieli pokazać, a Zachód chciał zobaczyć.
W tym kontekście krytyczne spojrzenie Perkitnego i Mroczkiewicza, choć bardziej trzeźwe, nie miało szans na szeroką popularność. Ich ironiczne opisy, choć bliższe rzeczywistości, burzyły wygodny mit i wymagały od czytelników zmiany perspektywy. W efekcie ich głos pozostał na marginesie, podczas gdy romantyczna narracja Hearna stała się kanonem.
Jedyna fotografia z Japonii zamieszczona w książce Tadeusza Perkitnego „Okrążmy świat raz jeszcze”
Współczesny uśmiech: Między mitem a rzeczywistością
Dziś japoński uśmiech wciąż jest przedmiotem fascynacji i debat. W popkulturze i marketingu turystycznym dominuje Hearnowski obraz „Krainy Uśmiechu” – uśmiechnięte hostessy, uprzejme kelnerki i serdeczne powitania w hotelach. Jednak w analizach międzykulturowych i psychologicznych coraz częściej pojawia się perspektywa Perkitnego i Mroczkiewicza. „Smile mask syndrome” czy badania nad tatemae pokazują, że uśmiech w Japonii to nie tylko wyraz radości, ale też społeczne narzędzie, które może mieć swoje koszty.
W globalnym wizerunku Japonii wciąż przeważa filtr Hearna – piękny, harmonijny i egzotyczny. Jednak w miarę jak świat staje się bardziej świadomy złożoności kultur, krytyczne spojrzenie na japoński uśmiech zyskuje na znaczeniu. Być może przyszłość przyniesie bardziej zbalansowaną perspektywę, która połączy romantyzm Hearna z trzeźwością Perkitnego i Mroczkiewicza. Japoński uśmiech to zjawisko złożone, które nie daje się sprowadzić do jednej interpretacji. Hearn widział w nim serdeczność i potwierdzenie swojej wizji „łagodnej Japonii”, podczas gdy Perkitny i Mroczkiewicz dostrzegli maskę – element tatemae, który skrywa prawdziwe emocje.
Nauka zdaje się wspierać bardziej krytyczne spojrzenie, wskazując na rolę uśmiechu jako narzędzia społecznego, szczególnie w kulturze ceniącej harmonię ponad indywidualizm. Jednak romantyczny mit Hearna przetrwał dzięki swojej prostocie, atrakcyjności i wsparciu japońskiego marketingu. Prawda leży gdzieś pośrodku: japoński uśmiech może być szczery, ale często jest maską, której noszenie ma swoje koszty. Rozumienie tego wymaga od nas porzucenia łatwych stereotypów i spojrzenia na Japonię z większą empatią i ciekawością. Czy następnym razem, gdy zobaczymy uśmiechniętą maiko lub uprzejmego kelnera, będziemy w stanie dostrzec zarówno piękno, jak i trud ukryty za tym gestem?
Perkitny i Mroczkiewicz w podróży dookoła świata
¹ Lafcadio Hearn (1850–1904), znany też jako Koizumi Yakumo, był pisarzem, dziennikarzem i etnografem grecko-irlandzkiego pochodzenia, który po osiedleniu się w Japonii w 1890 roku stał się jednym z pierwszych zachodnich interpretatorów jej kultury. Jego poetyckie dzieła, jak Glimpses of Unfamiliar Japan, romantyzowały Japonię, przedstawiając ją jako krainę harmonii i egzotyki. Zafascynowany estetyką i tradycjami, Hearn przyczynił się do stworzenia mitu „łagodnej Japonii”, choć jego obserwacje, np. o uśmiechu Japończyków, bywały bardziej idealizujące niż analityczne.
² Tadeusz Perkitny (1902–1986) i Leon Mroczkiewicz (1900–1971), absolwenci Wydziału Rolno-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego, byli polskimi leśnikami i podróżnikami, którzy wyruszyli w podróż dookoła świata w latach 1926–1930. Zaczęli 11 września 1926 roku w Poznaniu, mając tylko 100 złotych, aparat fotograficzny, słoik powideł, kiszone ogórki i mapę wyrwaną z atlasu. Przemierzyli ponad 88 tys. km, odwiedzając ponad 40 krajów, m.in. Szwecję, Francję, Brazylię, Argentynę, Chile, Indochiny, Hong Kong i Japonię, zarabiając na życie różnymi pracami, np. zakładając studio fotograficzne w Brazylii. Podróż zakończyli 18 lutego 1930 roku, wracając do Poznania fordem T z Casablanki. Ich przygody, opisane w książce Okrążmy świat raz jeszcze, stały się inspiracją dla wielu pokoleń
³ Efekt halo to zjawisko psychologiczne, w którym jedna pozytywna cecha, np. uroda czy uprzejmość, wpływa na przypisywanie innych pozytywnych cech osobie lub obiektowi. W przypadku Japonii Hearna piękno kultury prowadziło do założenia o serdeczności Japończyków. Może to jednak prowadzić do stereotypów i uproszczeń.
⁴ Smile mask syndrome (jap. sumairu kamen shōkōgun) to termin ukuty w Japonii przez Makoto Natsume około 1983 roku, opisujący psychiczne i somatyczne problemy wynikające z długotrwałego, wymuszonego uśmiechania się, zwłaszcza w pracy usługowej. Obejmuje objawy takie jak stres, wypalenie zawodowe czy bóle mięśniowe spowodowane tłumieniem prawdziwych emocji na rzecz tatemae (społecznej maski). Choć nie jest to oficjalna diagnoza medyczna, odzwierciedla presję kulturową na utrzymywanie uprzejmości w Japonii.
⁵ Uśmiech Duchenne’a to szczery uśmiech angażujący mięśnie ust i oczu, tworzący „kurze łapki”. W odróżnieniu od nieszczerego uśmiechu, w Japonii bywa rzadszy w sytuacjach tatemae, gdzie uśmiech jest maską. Nazwany na cześć neurologa Guillaume’a Duchenne’a.
Źródła i inspiracje:
Tadeusz Perkitny, Okrążmy świat raz jeszcze, Wyd. Zysk i S-ka
Lafcadio Hearn, Glimpses of Unfamiliar Japan (1894)
Lafcadio Hearn, Japonja, Wydawnictwo Bibljoteki Groszowej (1927)
W sercu Edo, dzisiejszego Tokio, przez ponad dwa wieki istniała Yoshiwara – dzielnica uciech, która była czymś więcej niż tylko miejscem prostytucji. Założona w 1617 roku przez siogunat Tokugawa, otoczona murami i dostępna przez jedną główną bramę (Ōmon), była symbolem kontroli społecznej i jednocześnie moralnej dwulicowości ówczesnej Japonii. Choć oficjalnie kraj kierował się konfucjańską moralnością – posłuszeństwem, cnotą i hierarchią – Yoshiwara działała jako legalny wyjątek, gdzie zasady te można było łamać, ale dyskretnie. Ta historia hipokryzji, naznaczona cierpieniem tysięcy kobiet, odbija się echem nawet we współczesnej Japonii, która wciąż zmaga się z rozliczeniem przeszłości.
Yoshiwara, ok. 1910 r.
Yoshiwara powstała jako odpowiedź na chaos nielegalnej prostytucji w Edo. Siogunat Tokugawa stworzył licencjonowaną dzielnicę uciech (yūkaku), by ograniczyć „społeczne zamieszanie” i scentralizować handel ciałami kobiet. Dzielnica, odgrodzona murami, działała pod ścisłym nadzorem: klienci byli rejestrowani, a kobiety – teoretycznie – nie mogły jej opuszczać bez pozwolenia. To był mechanizm doskonały: zaspokajał potrzeby mężczyzn, generował zyski i pozwalał utrzymać pozory moralnego porządku. Na szczycie tej machiny znajdowały się oiran – ekskluzywne kurtyzany, które uosabiały estetykę epoki Edo. Wykształcone w poezji, muzyce, kaligrafii i ceremonii herbacianej, były nie tylko obiektami pożądania, ale też artystkami i towarzyszkami elit – samurajów, kupców, poetów. Ich barwne kimona i misternie upięte fryzury stały się ikonami kultury ukiyo-e. Jednak pod tą fasadą piękna kryła się brutalna prawda: oiran, podobnie jak inne kobiety w Yoshiwarze, były więźniarkami systemu, sprzedawanymi w dzieciństwie, często bez szans na wolność.
Yoshiwara, ok. 1910 r.
Społeczeństwo Edo opierało się na konfucjańskich ideałach: posłuszeństwie kobiet wobec mężczyzn, cnocie, powściągliwości i hierarchii. Jednak te same elity, które głosiły moralność za dnia, nocami odwiedzały Yoshiwarę. Było to miejsce, gdzie samuraj mógł wyznać miłość oiran, której nigdy nie zdobędzie, a kupiec – zwykle poniżany przez samurajów – mógł poczuć się panem sytuacji, płacąc za usługi. Oiran, choć zniewolone, w rozmowach i poezji mogły czasem dominować, co dawało iluzję odwrócenia ról społecznych. Yoshiwara była swoistym teatrem emocji – miejscem, gdzie mężczyźni kupowali nie tylko seks, ale też iluzję wolności od sztywnych norm. Społeczeństwo stworzyło „moralną strefę cienia”: legalną, ale wstydliwą, akceptowaną, ale niegodną chwalenia. Wielu samurajów używało fałszywych nazwisk, by ukryć swoje wizyty, mimo że były one dozwolone. „Wszyscy to robią, ale lepiej, żeby nikt nie widział, że ja” – ta maksyma doskonale oddaje hipokryzję epoki.
Yoshiwara, ok. 1910 r.
Pod powierzchnią wyrafinowanej estetyki Yoshiwary kryła się tragedia kobiet, w tym oiran, które były jej symbolem. Sprzedawane w dzieciństwie, często z ubogich rodzin wiejskich, trafiały do domów publicznych z długami, których nigdy nie były w stanie spłacić. Ich życie było naznaczone wykorzystywaniem seksualnym, przemocą fizyczną ze strony klientów i właścicieli, a także psychicznym wyniszczeniem. Samotność była wszechobecna – mimo pozornej roli towarzyszek elit, oiran nie miały prawdziwych relacji ani wolności wyboru. Choroby weneryczne, takie jak syfilis, były plagą Yoshiwary, szczególnie w czasach przed nowoczesną medycyną. Wiele kobiet cierpiało na chroniczne choroby, które prowadziły do przedwczesnej śmierci, często w wieku 20–30 lat. Problemy psychiczne – depresja, poczucie beznadziei, a czasem samobójstwa – były równie powszechne, choć rzadko dokumentowane. Oiran, mimo swojego statusu, nie były wyjątkiem: ich „przywileje” w postaci edukacji czy luksusowych kimon były jedynie narzędziami do zwiększenia ich wartości na rynku, nie zaś oznaką wolności czy szacunku.
Główna brama prowadząca do Yoshiwary
Los kobiet w Yoshiwarze, zarówno oiran, jak i niższych rangą prostytutek, był powszechnie ignorowany. Po śmierci wiele z nich chowano na cmentarzu Jōkan-ji, w cieniu popularnej świątyni Sensō-ji. Dziś cmentarz ten pozostaje niemal zapomniany, rzadko odwiedzany przez turystów, którzy tłumnie zwiedzają pobliską świątynię. Społeczeństwo Edo traktowało Yoshiwarę jako kulturową perłę: inspirację dla artystów, poetów i twórców ukiyo-e. Nikt nie nazywał jej „piekłem kobiet” – zamiast tego fetyszyzowano jej estetykę, ignorując cierpienie. To, co dla elit było „rajem rozkoszy”, dla kobiet było więzieniem.
Cmentarz Jōkan-ji w Tokio
Po restauracji Meiji (1868) Yoshiwara stopniowo traciła znaczenie, a po delegalizacji prostytucji w 1958 roku stała się reliktem przeszłości. Jednak współczesna Japonia wciąż nie rozliczyła się z jej dziedzictwem. W kulturze popularnej oiran są idealizowane jako ikony piękna i wyrafinowania, a ukiyo-e z ich wizerunkami zdobią muzea i galerie. Rzadko mówi się o cierpieniu kobiet, które były trybikami w tej machinie. Zamiast pomników czy publicznych debat, Japonia często wybiera milczenie lub racjonalizację: przedstawia Yoshiwarę jako szansę dla ubogich dziewcząt na awans społeczny, edukację czy ucieczkę od biedy. To jednak zakłamuje rzeczywistość – większość kobiet nie miała wyboru, a ich „edukacja” była jedynie narzędziem do zwiększenia ich wartości na rynku. Choć współcześni historycy i feministki podejmują temat, ich głos pozostaje marginalny wobec mainstreamowej narracji. Yoshiwara była nie tylko dzielnicą uciech, ale też lustrem, w którym odbijały się sprzeczności japońskiego społeczeństwa: konfucjańska moralność kontra ludzkie pragnienia, kontrola społeczna kontra potrzeba wolności, estetyka kontra cierpienie. Los oiran i innych kobiet – wykorzystywanych, samotnych, naznaczonych chorobami i krótkim życiem – przypomina o cenie, jaką płaciły za ten system. Choć minęły wieki, pytania, które rodzi Yoshiwara, pozostają aktualne. Jak daleko jesteśmy w stanie pójść, by zachować pozory moralności? I dlaczego łatwiej nam fetyszyzować przeszłość, niż zmierzyć się z jej cieniami?
Sienkiewicz w Kalifornii pędzlem Stanisława Witkiewicza
W Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza, opublikowanych w prasie w latach 1876–1878, znajduje się barwny opis codziennego życia w Kalifornii, w tym zwyczajów uboższych warstw społecznych. Jedno ze zdań brzmi: „Na węglach gotowała się w blaszanym naczyniu woda na japan tea, czyli japońską herbatę, jakiej powszechnie używają ubożsi ludzie w Kalifornii.” Ten fragment, najprawdopodobniej odnoszący się do San Francisco, ukazuje prostotę życia imigrantów i robotników, dla których tania japońska herbata była codziennym napojem. Współczesnemu czytelnikowi może wydawać się zaskakujące, iż zielona herbata – dziś często postrzegana jako produkt luksusowy – w XIX-wiecznej Kalifornii była napojem klasy robotniczej.
Po otwarciu Japonii na handel międzynarodowy przez komandora Matthew Perry’ego w 1853 roku, kontakty handlowe między Japonią a Stanami Zjednoczonymi znacząco się zintensyfikowały. Jednym z kluczowych towarów eksportowych stała się japońska herbata, znana w USA jako „Japan tea”. W odróżnieniu od luksusowych herbat, takich jak gyokuro czy ceremonialna matcha, eksportowano głównie zieloną herbatę typu sencha lub bancha, często niższej jakości. Były to liście suszone szybko i pakowane hurtowo, co czyniło je znacznie tańszymi niż konkurencyjne herbaty z Chin, Indii czy Cejlonu. Taka herbata stała się popularna wśród robotników, górników, osadników i imigrantów w Kalifornii, a także na wschodnim wybrzeżu USA. W czasach Sienkiewicza „Japan tea” była symbolem prostoty i dostępności. Parzona w skromnych warunkach, w blaszanych naczyniach, towarzyszyła codziennemu życiu uboższych mieszkańców Kalifornii. Nie była to herbata ceremonialna, lecz praktyczny napój, który dostarczał energii i chwili wytchnienia w trudnych realiach.
W czasie swojej półtorarocznej podróży po Stanach Zjednoczonych Sienkiewicz regularnie przesyłał felietony do „Gazety Polskiej” i prowadził bogatą korespondencję prywatną.
Znaczenie japońskiej herbaty w Ameryce zmieniało się na przestrzeni lat. Do lat 30. XX wieku Japonia pozostawała jednym z głównych eksporterów herbaty do USA, ale później jej znaczenie stopniowo malało. Amerykańska obecność w Japonii w okresie powojennym promowała kulturę kawy, a młodzi Japończycy coraz bardziej zwracali się ku zachodnim trendom. Zielona herbata, zwłaszcza sencha, stała się w Japonii napojem codziennym, głównie dla starszego pokolenia, podczas gdy matcha zyskała status symbolu tradycji – często ograniczonego do ceremonialnych kontekstów. W latach 80. i 90. XX wieku, wraz z rosnącym zainteresowaniem zdrowym stylem życia na Zachodzie, zielona herbata powróciła do łask. Matcha, dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym, stała się „superfoodem” i obiektem fascynacji. Zachód odkrył ją na nowo, tworząc matcha latte, matcha tiramisu czy matcha croissanty – czyli produkty mające z rytuałem zen tyle wspólnego, co karaoke z kontemplacją ciszy. Najwyższej jakości matcha ceremonialna z regionów takich jak Uji, Shizuoka czy Yame może osiągać ceny nawet kilkuset dolarów za 100 gramów – choć dotyczy to wyłącznie produktów premium.
W Japonii obserwujemy dziś swoisty renesans kultury herbaty, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Pojawiają się nowe herbaciane startupy i klasyczne domy herbaty, które łączą tradycję z nowoczesnym podejściem, promując ideę „slow tea”. Jednocześnie japońska herbata zmaga się z konkurencją ze strony masowo produkowanych, butelkowanych napojów typu „green tea”, dostępnych we wszechobecnych sklepach konbini. Ten paradoks dobrze pokazuje, jak japońska herbata balansuje między głęboko zakorzenioną tradycją a wymogami współczesnego, szybkiego stylu życia. Fragment z Listów z podróży do Ameryki Sienkiewicza przypomina o tym, jak zmienne są losy produktów i ich postrzeganie. Japońska herbata, która w XIX-wiecznej Kalifornii była napojem ubogich, przeszła długą drogę, by stać się symbolem luksusu i zdrowego stylu życia.
Dzieci łatwo stają się narzędziem cudzych ambicji. Mały Ernest Hemingway był przebierany przez matkę Grace w sukienki i czesany jak dziewczynka – miał być „bliźniaczką” siostry. To doświadczenie wielu badaczy wiąże z jego późniejszą obsesją męskością. Podobnie w dawnej Yoshiwarze: dziewczynki kamuro od siódmego roku życia kopiowały wygląd i zachowanie oiran, podnosząc prestiż swojej pani. W obu przypadkach dziecko traciło własną tożsamość na rzecz dorosłego. Ta paralela pomaga zrozumieć, jak dzieciństwo kształtuje dorosłe blizny.
Ernest Hemingway, ok. 1905 r.
Wystarczy spojrzeć na zdjęcia małego Hemingwaya – w sukienkach, z bujnymi lokami i powagą na twarzy – by zrozumieć, że jego dzieciństwo było sceną, na której matka odegrała własną sztukę. Zaskakująco blisko tej sceny znajduje się świat japońskich kamuro – dzieci przekształconych w ozdoby oiran, kurtyzan epoki Edo.
Kurtyzana Oiran z kamuro
W dzieciństwie Ernesta Hemingwaya, przyszłego giganta literatury, i kamuro, młodych dziewczynek szkolonych w japońskiej dzielnicy Yoshiwara, kryje się zaskakująca paralela. Oboje nie byli po prostu wychowywani – byli projektowani, kształtowani w zgodzie z cudzymi wizjami. Matka Hemingwaya, Grace, i oiran, gwiazdy Yoshiwary, traktowały dzieci jako narzędzia swoich ambicji, pozostawiając w ich psychice trwałe urazy. Choć pochodzili z dwóch różnych światów – amerykańskiej klasy średniej i japońskiej dzielnicy rozkoszy – Hemingway i kamuro mają wspólny mianownik: zostali stworzeni na cudzy obraz i podobieństwo. Jak wyglądały te procesy i co mówią o mechanizmach kontroli nad tożsamością?
Ernest Hemingway z siostrą Marcelinne
Grace Hall Hemingway była kobietą o artystycznych ambicjach, które w wiktoriańskiej Ameryce rzadko znajdowały ujście. Nie mogąc w pełni realizować siebie, skupiła się na dzieciach, szczególnie na Erneście i jego siostrze Marcelline. Ubierała ich w identyczne sukienki, czesała tak samo, aranżowała ich publiczne występy jako bliźniąt. Ernest, choć chłopiec, był stylizowany na dziewczynkę – nie z przypadku, lecz z premedytacją. Dla Grace był rekwizytem w jej wizji idealnej rodziny, odzwierciedleniem niespełnionych marzeń o córce i artystycznym splendorze.
Jak pisze Josh Jones w artykule „Ernest Hemingway and His Sister Dressed as Twin Girls […]”: „Pomimo mniej sztywnych norm dotyczących płci w dzieciństwie (czyli typowego dla epoki wiktoriańskiej stylizowania małych chłopców na dziewczynki aż do tzw. „breeching” – przejście chłopca z sukienki w spodnie, zwykle ok. 5.–7. roku życia) – jak zauważa biograf Hemingwaya, Kenneth Schuyler Lynn – wymyślne udawanie Grace Hemingway, że mały Ernest i jego siostra byli bliźniakami tej samej płci, było bardzo nietypowe. Krytycy, tacy jak Moddelmog i Mark Spilka, przekonująco argumentowali, że Hemingway zbuntował się przeciwko tej narzuconej tożsamości, a bunt ten trwał całe życie.” Taka manipulacja płcią nie przeszła bez echa. W dzieciństwie Ernest doświadczał wstydu związanego z narzuconą rolą „Ernestine”. W dorosłości odpowiedział na to hipermęską postawą – polowania, boks, wojna, literatura pełna motywów siły i odwagi. Te wybory sugerują próbę zagłuszenia upokorzenia z dzieciństwa, gdy jego męskość była kwestionowana.
Oiran w towarzystwie kamuro
W XVII-wiecznej Japonii, w dzielnicy Yoshiwara – centrum ekskluzywnej rozrywki Edo (dzisiejsze Tokio) – oiran były elitarnymi kurtyzanami, łączącymi piękno, sztukę i wysoki status społeczny. Towarzyszyły im kamuro, dziewczynki w wieku od 7 do 15 lat, które pełniły rolę służących i uczennic. Oiran, jako gwiazdy Yoshiwary, szkoliły kamuro, by w przyszłości mogły stać się ich następczyniami, ale ich rola była także symboliczna. Kamuro, ubrane i uczesane jak miniaturowe kopie oiran, miały podkreślać prestiż swojej patronki. Ich ruchy, wygląd, a nawet sposób chodzenia były ściśle kontrolowane, by odzwierciedlać doskonałość oiran. Stanowiły żywe symbole jej sukcesu, a czasem przygotowywano je do przejęcia jej roli.
Ten proces miał jednak wysoką cenę. Kamuro uczono tłumienia emocji – płacz czy sprzeciw były niedopuszczalne. Ich tożsamość rozpływała się w rytuałach i oczekiwaniach systemu Yoshiwary. Nie znały siebie jako jednostek, a jedynie jako odbicia reakcji otoczenia, co prowadziło do dezintegracji osobowości.
Ernest Hemingway
W obu przypadkach dzieci były narzędziami cudzych ambicji. Grace Hemingway, kierowana narcystyczną potrzebą kontroli, używała Ernesta do stworzenia estetycznego obrazu rodziny. Oiran, działające w ramach hierarchii Yoshiwary, stylizowały kamuro, by wzmocnić swój status i zapewnić ciągłość systemu. Metody były podobne: kontrola wyglądu, narzucanie ról, eliminacja indywidualności. Ernest miał być „bliźniaczką” Marcelline, kamuro – cieniem oiran.
Różnice wynikają z kontekstu. Projekt Grace był osobisty, napędzany jej indywidualnymi pragnieniami. System Yoshiwary był instytucjonalny, oparty na ekonomii i tradycji. Ernest mógł w dorosłości zbuntować się przeciwko matczynym oczekiwaniom, budując własną tożsamość. Kamuro miały niewielkie szanse na autonomię – ich los był z góry zaplanowany, często prowadząc do roli oiran lub marginalizacji. Hemingway stał się mężczyzną, który uciekał przed matką do samego siebie. Kamuro nie miały dokąd uciec – były częścią systemu, który nie znał pojęcia indywidualnego buntu. Ernest miał czas i wolność, by się zbuntować. Kamuro miały tylko czasu tyle, by dorosnąć do roli oiran – czyli do przetwarzania własnego dzieciństwa na opresję kolejnego pokolenia.
Oiran
Skutki tych praktyk były głębokie, często tragiczne. Dla Ernesta narzucona rola płciowa wywołała wstyd i potrzebę udowadniania męskości, co odbiło się na jego życiu, zdrowiu, relacjach z ludźmi i twórczości. Kamuro, pozbawione prawa do wyrażania siebie, traciły poczucie indywidualności, stając się funkcją cudzych oczekiwań.
W obu przypadkach projektowanie tożsamości prowadziło do wewnętrznego konfliktu: Ernest uciekał w maskę hiper-męskości, kamuro – w rytualną uległość. Grace Hemingway widziała w synu swoją zabawkę, estetyczny duplikat starszej o rok od Ernesta córki. Oiran widziała w kamuro przyszłą siebie, swoją przedłużoną godność, pozycję, ikonę statusu.
W obu przypadkach dzieciństwo nie było filarową fazą rozwoju. Było pustym płótnem, na którym ktoś dorosły namalował to, co chciał widzieć. Historie Ernesta Hemingwaya i kamuro Yoshiwary pokazują, jak dorośli mogą traktować dzieci jako przedłużenie własnych ambicji. Niezależnie od epoki czy kultury, mechanizmy kontroli – od stylizacji wyglądu po narzucanie ról – pozostawiają ślady w psychice. Zarówno mały Ernest, jak i mała kamuro zostali odarci z dzieciństwa – nie przez przemoc fizyczną (choć i ta bywała), ale przez symboliczną kolonizację ich tożsamości. Ernest uciekał w wojnę, alkohol, śmierć. Kamuro uciekać nie mogły. Więc milczały – aż ich głos wyparował.
Dziesięciomiesięczny Ernest w ramionach mamy
Źródła:
Farah, Andrew (2025). Hemingway’s Brain: With a New Preface. Wyd. University of South Carolina Press
Cecilia Segawa Seigle (1993). Yoshiwara: The Glittering World of the Japanese Courtesan. Wyd. University of Hawaii Press
„Śmierć matki była dla mnie ogromnym ciosem i mam ogromne trudności z przystosowaniem się do zmienionych warunków. […] Moja strata częściowo mnie oszołomiła i czuję się, jakbym desperacko, ale bezskutecznie, próbował się odnaleźć.” Gen. Douglas MacArthur, jeden z najwybitniejszych dowódców amerykańskich w historii i naczelny dowódca sił alianckich na południowo-zachodnim Pacyfiku podczas II wojny światowej, zareagował na śmierć matki w 1935 roku głębokim żalem, który wyraził w liście do przyjaciela. Czuł się zagubiony i potrzebował pomocy w uporządkowaniu swojego życia. Jego matka, kobieta o surowym południowym charakterze, znana jako „Pinky”, miała znaczący wpływ na jego życie, złożoną osobowość, sukcesy i porażki. Opisywana była jako „przewodnik i kotwica”.
„Pinky” z portretem syna.
Mary Pinkney Hardy pochodziła z rodziny z Wirginii i wychowała się w kulturze o silnym poczuciu honoru, dumy i tradycji. Wychowanie na Południu często stawiało matki w roli strażniczek moralności i rodzinnego prestiżu – i Pinky wcielała to w życie do granic możliwości. Jej mąż, gen. Arthur MacArthur, był bohaterem wojny secesyjnej po stronie Unii (czyli Północy), co było nietypowym wyborem dla kobiety z Południa – ich małżeństwo już na starcie było niekonwencjonalne. Wielu członków jej rodziny było tym związkiem oburzonych. Ślub z kimś z „wrogiego obozu” wciąż traktowano jak zdradę ideałów – pamięć o wojnie była nadal żywa i bolesna. Jak pisze Arthur Herman, autor biografii amerykańskiego generała, dwóch braci Pinky nie pojawiło się na jej ślubie właśnie z tego powodu, a jej matka wpadła w jeszcze głębszą depresję, która przyspieszyła jej śmierć. To nie był tylko rodzinny dramat – to było zderzenie światów, wartości, emocji narodowych.
Rodzina MacArthurów. Pięcioletni Douglas stoi pierwszy od lewej.
Pinky nie tylko nie ugięła się pod presją rodziny, ale później przeniosła tę nieustępliwość na swoje macierzyństwo. Całe życie ingerowała w wychowanie i karierę syna, budując w nim przekonanie o jego wyjątkowości. Jej ambicje wobec niego były ogromne – wręcz obsesyjne. Wychowała Douglasa z niemal religijną czcią dla idei honoru, odwagi i wyjątkowości. Można wręcz powiedzieć, że uczyniła z niego narzędzie realizacji własnych ambicji i ideałów, które – być może – nie mogły się w pełni zrealizować w jej życiu jako kobiety XIX wieku. Chyba wszyscy biografowie MacArthura podkreślają, że ta relacja miała fundamentalne znaczenie dla ukształtowania osobowości Douga – niemal jakby to Pinky była główną siłą napędową jego życia. William Manchester pisze: „MacArthur był do końca życia pod wpływem matki. Jej głos był jego wewnętrznym głosem.” Geoffrey Perret dodaje: „To nie ojciec, ale matka była jego punktem odniesienia. Jego moralność, jego styl, jego niechęć do kompromisu – wszystko to miało źródło w niej.”
Douglas MacArthur w słynnym ujęciu z japońskim cesarzem Hirohito
Wiele osób uważało, że MacArthur był emocjonalnie uzależniony od swojej matki. Jego ego, duma i poczucie wyjątkowej misji były w znacznej mierze odzwierciedleniem jej ambicji. W czasie studiów w West Point Pinky przeprowadziła się do hotelu niedaleko akademii wojskowej, by być blisko syna i „czuwać” nad jego edukacją. To było coś więcej niż troska – to jawne współuczestnictwo w jego karierze. Pinky budowała w Douglasie przekonanie, że ma boską misję w życiu. Taka matczyna narracja potrafi zniekształcić poczucie rzeczywistości, co – jak zauważył ppłk Gerald Wilkinson – było jedną z wad Douga: „Jest przebiegły, samolubny, pełen pychy, nieprzystępny, nerwowy i niezwykle próżny. Wyróżnia go wyobraźnia, pewność siebie, fizyczna odwaga i urok, zarazem jednak jest pozbawiony poczucia humoru, szacunku dla prawdy i jest nieświadomy tych wad.” MacArthur – mimo że był mężczyzną o żelaznym charakterze w dowodzeniu – był też bardzo wrażliwy na krytykę, niemal dziecinnie. Manchester zauważa, że może to wynikać z wychowania w aureoli perfekcji, w której błąd był nie do przyjęcia. Pinky nie pozwalała mu wątpić w siebie – ale też nie dopuszczała autorefleksji. Nie tolerował krytyki ani sprzeciwu, bo nigdy nie nauczył się konstruktywnego dystansu do samego siebie.
Letycja Bonaparte
Popularne powiedzenie „za sukcesem każdego mężczyzny stoi kobieta” sugeruje, że wsparcie i wpływ kobiety są często kluczowe dla sukcesu mężczyzny. Choć można je uznać za banał lub seksistowskie uogólnienie, nabiera ono ciekawej głębi, gdy zaczniemy je reinterpretować: czy za jego sukcesem nie stała też presja, nadopiekuńczość, niespełnione oczekiwania kobiety? I czy za jego upadkiem nie kryje się ta sama kobieta – albo inna, która wstrząsnęła jego światem? Wiele słynnych postaci historycznych zostało ukształtowanych przez swoje matki – by wspomnieć chociażby Napoleona Bonaparte i prezydenta Richarda Nixona. Letycja, matka Napoleona, była kobietą surową, zdyscyplinowaną, twardą jak skała – typową korsykańską matriarchinią. Miała głęboki i trwały wpływ na swojego syna. Jej stanowcza dyscyplina i silna wola ukształtowały jego charakter i dały podwaliny pod jego późniejsze ambicje. Richard Nixon z kolei w listach wspominał, że jego matka była „świętą”, ale jednocześnie emocjonalnie chłodną kobietą – nieustannie chwalącą jego brata, a jego ignorującą. Jego głęboka potrzeba aprobaty i paranoja były – według biografów 37. prezydenta Stanów Zjednoczonych – z tą relacją silnie powiązane. „Los dziecka leży w rękach jego matki” miał powiedział Napoleon. W przypadku MacArthura – te dłonie nigdy go nie puściły.
W historii nowożytnej rzadko spotykamy systemy polityczne, które podporządkowały elity bez uciekania się do otwartej przemocy. Dwa z nich – dworski absolutyzm Ludwika XIV we Francji i sankin-kōtai w Japonii Tokugawów – osiągnęły to za pomocą podobnych narzędzi: rytuału, prestiżu i ekonomicznego obciążenia. Wersal stał się więzieniem z luster i złota, gdzie arystokracja dobrowolnie rezygnowała z niezależności za łaski monarchy. Edo stało się celem obowiązkowych pielgrzymek daimyō, które drenowały ich skarbce i trzymały rodziny jako gwarancję lojalności.
Król Słońce Ludwik XIV
Co wspólnego miały złote salony Wersalu Ludwika XIV (1638-1715) dalekowschodnim rytmem podróży japońskich daimyo epoki Edo (1603-1868)? Więcej, niż mogłoby się wydawać – oba systemy były mistrzowskimi narzędziami kontroli elit, opartymi nie na przemocy, lecz na prestiżu, rytuale i perfekcyjnie zaprojektowanej codzienności.
W historii nowożytnej istniały dwa wyjątkowe systemy polityczne, które potrafiły skutecznie podporządkować elity bez konieczności stosowania przemocy, zapewnić stabilność państwa i umocnić władzę centralną. Choć dzieli je kultura, geografia i kontekst historyczny, system dworski Ludwika XIV we Francji i sankin-kōtai w Japonii Tokugawów miały zaskakująco wiele wspólnego. Oba łączył jeden cel: osłabienie niezależności elit i skupienie władzy w centrum.
Tokugawa Yoshinobu – ostatni japoński siogun
W Japonii okresu Edo szogunat Tokugawa wprowadził system sankin-kōtai („naprzemienna służba”), który stał się fundamentem stabilności państwa przez ponad 250 lat. System ten nakładał na daimyō – feudalnych panów zarządzających regionalnymi domenami – obowiązek regularnego przebywania w stolicy szoguna, Edo (dzisiejsze Tokio). Co roku lub co dwa lata daimyō musieli podróżować do Edo, gdzie spędzali określony czas, a po powrocie do swoich domen pozostawiali w stolicy swoje rodziny jako zakładników. Ten rygorystyczny mechanizm miał kilka kluczowych celów.
Po pierwsze, sankin-kōtai ograniczało autonomię daimyō, którzy w przeszłości byli źródłem wojen domowych w Japonii. Trzymając ich bliskich w Edo, szogunat zapewniał lojalność panów feudalnych – bunt oznaczałby zagrożenie dla rodziny.
Po drugie, system drenował finanse daimyō. Podróże między domenami a Edo, utrzymanie wystawnych rezydencji w stolicy oraz kosztowne ceremonie były ogromnym obciążeniem. To skutecznie ograniczało środki, które mogłyby zostać użyte na organizację rebelii. Po trzecie, sankin-kōtai sprzyjało centralizacji władzy, czyniąc Edo politycznym i kulturalnym centrum kraju.
Arystokracja w Wersalu
Efekt? Japonia epoki Edo cieszyła się długotrwałym pokojem, a szogunat Tokugawa utrzymał kontrolę nad krajem aż do połowy XIX wieku. Sankin-kōtai było nie tylko narzędziem politycznym, ale także symbolem konfucjańskiej hierarchii i obowiązku, głęboko zakorzenionych w japońskiej kulturze.
W tym samym czasie, w Europie, Ludwik XIV, Król Słońce, opracował własną strategię podporządkowania arystokracji. Po burzliwych wydarzeniach Frondy – serii buntów arystokratycznych w połowie XVII wieku – Ludwik postanowił przekształcić francuską szlachtę z potencjalnego zagrożenia w lojalnych dworzan. Kluczem do tego planu stał się pałac w Wersalu, który z podmiejskiej rezydencji myśliwskiej przekształcono w olśniewające centrum władzy.
Daimyo w drodze do Edo
Ludwik XIV zmuszał arystokrację do życia na dworze, gdzie każdy aspekt ich codzienności – od porannego wstawania króla (lever) po wieczorne bale – był podporządkowany królewskiej etykiecie. Odejście z Wersalu bez zgody monarchy oznaczało utratę łask, tytułów, pensji czy wpływów politycznych. W ten sposób arystokraci stali się zależni od króla, a ich regionalne wpływy malały. Podobnie jak w Japonii, kontrola miała także wymiar ekonomiczny. Życie w Wersalu wymagało ogromnych wydatków na stroje, przyjęcia i inne formy ostentacyjnej konsumpcji. Arystokraci, którzy chcieli utrzymać status, często popadali w długi, stając się jeszcze bardziej zależnymi od królewskich dotacji. Wersal był także narzędziem propagandowym – jego przepych i splendor miały uosabiać potęgę Ludwika XIV, a dworskie życie odciągało szlachtę od knucia spisków w swoich prowincjonalnych posiadłościach.
Portret Ludwik XIV namalowany w 1701 r. przez Hyacinthe’a Riguada.
Rezultat był równie skuteczny jak w Japonii: Ludwik XIV zneutralizował zagrożenie ze strony arystokracji, wzmocnił absolutyzm i uczynił Francję jednym z najpotężniejszych państw Europy.
Oba systemy przyniosły dekady stabilności politycznej: We Francji Ludwika XIV arystokracja została trwale podporządkowana monarchii absolutnej, w Japonii panował ponad dwustuletni pokój zwany Pax Tokugawa. W długiej perspektywie jednak oba modele doprowadziły do stagnacji i utraty elastyczności: Francja weszła w XVIII wiek ze skostniałym systemem klasowym, co przyczyniło się do rewolucji, Japonia z kolei przegapiła rewolucję przemysłową i musiała dokonać gwałtownej modernizacji w epoce Meiji (1868-1912).
Źródła:
Mansel, Philip (2019). King of the World. The Life of Louis XIV. University of Chicago Press
Nishiyama Matsunosuke (1997). Edo Culture: Daily Life and Diversions in Urban Japan, 1600-1868. University of Hawai’i Press
Bitwa o Los Angeles – jedna z najdziwniejszych, najbardziej tajemniczych i intrygujących bitew całego okresu Wojny na Pacyfiku. Japońskie samoloty, UFO czy zbiorowe złudzenie? W latach 1941-1942, po ataku na Pearl Harbor, Stany Zjednoczone doświadczyły fali antyjapońskiej histerii oraz obaw przed kolejnymi atakami armii japońskiej. Jednym z objawów tej histerii było internowanie około 120 tysięcy Amerykanów pochodzenia japońskiego i japońskich imigrantów pod pretekstem bezpieczeństwa narodowego i zagrożenia sabotażem z ich strony.
Internowani Amerykanie japońskiego pochodzenia
Amerykanie żyli w ciągłym strachu przed możliwością kolejnych ataków, zwłaszcza na miasta znajdujące się na Zachodnim Wybrzeżu. Pogłoski o japońskich okrętach podwodnych, balonach z ładunkami wybuchowymi i inwazjach Japończyków były powszechne, co jedynie zwiększało napięcie i strach w amerykańskim społeczeństwie. 24 lutego 1942 r., zaledwie dzień po ataku japońskiego okrętu podwodnego I-17 na pole naftowe w Ellwood w pobliżu Santa Barbara Marynarka Wojenna wydała ostrzeżenie, że przed świtem można spodziewać się kolejnego ataku na Kalifornię.
Internowani Amerykanie japońskiego pochodzenia
Chcąc zachować czujność, miasto Los Angeles ogłosiło wczesnym wieczorem alarm przeciwlotniczy, który odwołano o 22:23. Jednak potem czujność przerodziła się w obłęd. O godzinie 2:25 w nocy w całym hrabstwie LA zawyły syreny alarmowe, zarządzono przerwę w dostawie prądu do miasta, a wojska obrony przeciwlotniczej zostały postawione w stan gotowości. O 3:16 rano armia otworzyła ogień, celując do samolotów wroga, które rzekomo przelatywały nad ich głowami. Na niebie jednak nie było żadnych japońskich samolotów, z wyjątkiem jakiegoś niezidentyfikowanego obiektu lub obiektów, prawdopodobnie balonu meteorologicznego, który przemieszczał się nad miastem. Ostrzeliwanie nieba trwało blisko godzinę, w trakcie której wystrzelono ponad 1400 pocisków. Kilka z nich spadło na miasto, uszkadzając kilka budynków oraz pojazdów. Na skutek zawału serca zmarły trzy osoby, kilka innych zostało rannych.
Uszkodzony odłamkami samochód w LA
Nie odnaleziono żadnych szczątków samolotów czy innych dowodów wskazujących na obecność wroga. Władze uznały więc, że wydarzenie było wynikiem fałszywego alarmu wywołanego wojenną histerią, lękami i wojną nerwów, jednakże entuzjaści latających spodków do dziś utrzymują, że na niebie pojawili się goście z kosmosu. Dlaczego jednak tak wiele osób, zarówno wojskowych, jak i mieszkańców miasta, zgłaszało, że widzieli przelatujące samoloty? Aby wyjaśnić to zjawisko, możemy posłużyć się historią, która wydarzyła się w Rotterdamie 36 lat później. W grudniu 1978 r. z ogrodu zoologicznego Blijdorp w tym holenderskim mieście uciekła sympatyczna pandka ruda. Aby ją odnaleźć, media zaangażowały mieszkańców miasta, i wkrótce policja, zoo oraz media otrzymały wiele telefonów od sympatyków zwierzątka, którzy twierdzili, że widzieli ją w różnych miejscach całego miasta. Rzecz w tym, że jakiś czas później biedne zwierzątko zostało znalezione martwe na jednej z ulic w pobliżu Blijdorp. Straciła życie pod kołami samochodu wkrótce po ucieczce, więc nikt nie mógł widzieć jej żywej hasającej po trawnikach Rotterdamu. Wpływ sugestii, emocjonalne zaangażowanie, złudzenia optyczne oraz błędy poznawcze spowodowały, że rude koty, psy i inne zwierzęta, a także różne zjawiska przyrodnicze zaczęto mylić z pandką rudą. Podobnie stało się w LA w roku 1942, choć w tym przypadku dodatkowo nocne ciemności, taniec świateł reflektorów przeciwlotniczych oraz eksplozje pocisków na niebie przyczyniły się do „materializacji” maszyn latających.
Dalekowschodnie Refleksje 