Uchodźcy z Korei Północnej i weterani z Wietnamu – dlaczego ci, którzy przetrwali najgorsze, w końcu milkną

08/12/202509/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Istnieją historie, których nie da się opowiedzieć bez ryzyka, że słuchacz odwróci wzrok. Historie o jedzeniu skórzanych pasów, o ukrywaniu się w szambie, o śmierci dzieci z głodu. Historie północnokoreańskich uchodźców w Korei Południowej i amerykańskich weteranów wojny wietnamskiej brzmią inaczej, ale prowadzą do tej samej konkluzji: ludzie nie potrafią ich słuchać. Nie dlatego, że są źli. Dlatego, że słuchanie często boli bardziej niż mówienie.

**Dwóch żołnierzy pociesza się nawzajem w obliczu trudności bojowych. Pleiku, Wietnam Południowy, 26.05.1967 r.**

W 2022 roku ukazała się książka „Greenlight to Freedom” – zapis wspomnień Songmi Han, uciekinierki z Korei Północnej. We wstępie Casey Lartige Jr. stawiają tezę, która brzmi niemal identycznie jak słowa amerykańskiego psychiatry Jonathana Shaya w klasycznej już książce „Achilles in Vietnam” (1994). Zarówno północnokoreańscy uchodźcy w Korei Południowej, jak i weterani wojny wietnamskiej w Stanach Zjednoczonych, bardzo szybko odkrywają to samo: ludzie nie potrafią słuchać ich historii. Często nie chcą nawet próbować. Dlaczego?

1. Słuchanie prawdziwej traumy wymaga dojrzałości, której większość z nas nie posiada
Kiedy ktoś opowiada o jedzeniu kory drzew, o gotowaniu skórzanych pasów, o ukrywaniu się w szambie, o śmierci dzieci z głodu albo o rozrywanych przez miny kolegach z oddziału, uruchamia się w słuchaczu potężny mechanizm obronny. Psychologicznie możemy zareagować tylko na trzy sposoby: wytrzymać ból i pozwolić, by historia nas zmieniła; uciec, mówiąc „to za ciężkie, nie chcę tego słuchać”; albo przejąć kontrolę nad narracją – „trzeba było…”, „ja bym…”, „musisz patrzeć pozytywnie”.

Spora część słuchaczy wybiera ucieczkę lub dominację.Dlaczego? Ponieważ pełne wysłuchanie oznacza konfrontację z własną bezradnością. Przyznanie, że istnieją sytuacje, w których żadna mądrość, żaden optymizm i żadna dobra rada nie pomagują. To zagraża podstawowemu złudzeniu współczesnego człowieka: że świat jest w gruncie rzeczy sprawiedliwy i przewidywalny, a nieszczęście przytrafia się tylko tym, którzy „coś zrobili źle”.

**Songmi Han z jej książką „Greenlight to Freedom”**

2. „Mogłeś zrobić inaczej” – mechanizm samousprawiedliwienia
Jednym z najczęstszych zarzutów wobec północnokoreańskich uciekinierów jest: „Dlaczego zostawiłeś rodzinę?”. Weterani Wietnamu słyszeli: „Po co w ogóle tam pojechałeś?” albo „Dlaczego nie odmówiłeś rozkazu?”.

W obu przypadkach mamy do czynienia z tym samym procesem psychologicznym: słuchacz, który nigdy nie stanął przed wyborem między śmiercią własną a śmiercią bliskich, projektuje na ofiarę własne standardy moralne ukształtowane w warunkach komfortu i bezpieczeństwa. Akceptacja faktu, że w pewnych sytuacjach nie istnieje „dobre wyjście”, oznaczałaby przyznanie, że zło może być absolutne i że nikt z nas nie ma gwarancji, jak zachowałby się w piekle. Łatwiej więc uwierzyć, że ofiara ponosi współwinę – wtedy można pozostać moralnie nieskazitelnym obserwatorem.
W terminologii teologii moralnej nazywa się to samousprawiedliwieniem (ang. self-righteousness).

**Sierżant armii amerykańskiej Philip Fink, doradca 52. batalionu Wietnamskich Rangerów. Wietnam Południowy, 12 czerwca 1965 r. (Fot. Steve Stibbens)**

3. Kulturowy dysonans – przypadek Korei Południowej
W Korei Południowej problem ma dodatkowy, narodowy wymiar. Społeczeństwo zbudowało tożsamość na narracji wyjątkowego sukcesu: z jednego z najbiedniejszych krajów świata do technologicznej potęgi w ciągu jednego pokolenia. Obraz ten opiera się na przekonaniu o wyższości południowokoreańskiego systemu, edukacji i „koreańskiego ducha”.

Uchodźca z Północy jest żywym zaprzeczeniem tej narracji – dowodem, że ten sam naród, ta sama kultura, ten sam język mogą prowadzić do masowego głodu i totalitarnego koszmaru. Opowiadanie o północnokoreańskiej rzeczywistości wprowadza dysonans poznawczy nie do zniesienia dla wielu mieszkańców Południa.
W koreańskiej kulturze wstydu publiczne mówienie o cierpieniu postrzegane jest dodatkowo jako obniżanie statusu – własnego i całej grupy. Trauma jest „brudna”, psuje wizerunek, zakłóca zbiorowy optymizm. Dlatego uchodźcom mówi się wprost: „Skoro już jesteś na wolności, przestań narzekać i ciesz się życiem”.

4. Milczenie jako jedyna pozostała ochrona
W rezultacie nawet ci, którzy początkowo decydują się mówić – jak północnokoreańscy uchodźcy czy weterani wojenni – z czasem wycofują się. Bo odkrywają, że opowiadanie prawdy nie przynosi ulgi. Przynosi wtórną traumę: odrzucenie, oskarżenia, moralizatorskie rady albo po prostu pusty wzrok i zmianę tematu. Milczenie staje się ostatnią formą kontroli nad własnym doświadczeniem.

**Amerykańscy żołnierze piechoty modlą się w wietnamskiej dżungli podczas nabożeństwa żałobnego za poległych towarzyszy broni. Wietnam Południowy, 9 grudnia 1965 r. (Fot. Horst Faas)**

Porównanie losów północnokoreańskich uchodźców i amerykańskich weteranów wojny wietnamskiej pokazuje uniwersalną prawidłowość: społeczeństwa nie odrzucają ofiar dlatego, że im nie współczują. Odrzucają je, ponieważ pełne przyjęcie ich świadectwa oznaczałoby konieczność zmierzenia się z prawdą o świecie i o nas samych – prawdą, że zło może być absolutne, że cywilizacja jest cienką warstwą, a my sami nie mamy żadnej gwarancji, kim byśmy się stali w ekstremalnych warunkach.

Źródła:
• Han Songmi (2022). Greenlight to Freedom
• Shay, Jonathan (1994). Achilles in Vietnam. Combat Trauma and the Undoing of the Character

Podobne artykuły:

Gdy wzrok i słuch zawodziły: rola zapachu i zmysłu węchu w walce w wietnamskiej dżungli

Korea Północna · Korea Południowa

Ojciec-tyran vs. człowiek-bóg: jak naprawdę powstały dwie Koree

29/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Dlaczego podział Korei trwa do dziś, z tysiącami ludzi w północnokoreańskich obozach koncentracyjnych i południową potęgą K-dram i K-popu? Odpowiedź tkwi w psychice dwóch dyktatorów: Syngmana Rhee, konfucjańsko-chrześcijańskiego patriarchy, który masakrował opozycję na Jeju i Bodo, oraz Kim Ir-sena, twórcy ideologii dżucze i mitu o sobie jako zbawcy narodu. Obaj – ojciec-tyran i człowiek-bóg – karmili paranoję i mesjanizm, dzieląc ludzi na „czystych” i „zdradzieckich”. Ta podróż przez ich biografie pokazuje, jak wojna koreańska uwypukliła różnice w terrorze stosowanym przez dwóch pierwszych koreańskich przywódców.

**Kim Ir-sen (Kim Il-sung) – psychopata i tyran ukrywający się za sympatycznym uśmiechem**

Kiedy dziś patrzymy na Półwysep Koreański, widzimy kontrast tak ostry, że aż nierealny: z jednej strony nowoczesność, K-pop i neonowe światła Seulu, z drugiej obozy koncentracyjne, klęski głodu i defilady rakietowe. Wojna koreańska 1950–1953 została w zachodniej i koreańskiej pamięci zapisana jako klasyczna walka dobra ze złem, demokracji z totalitaryzmem, wolnego świata z komunistycznym potworem, podczas gdy w latach 1945–1950 oba reżimy różniły się wyłącznie stopniem stosowanego terroru. Na półwyspie nie istniały jeszcze wtedy „dwie Koree” w dzisiejszym rozumieniu. Istniały dwa brutalne, autorytarne projekty budowania państwa na gruzach japońskiej okupacji, dowodzone przez dwóch polityków, którzy mieli ze sobą zaskakująco wiele wspólnego: narcyzm, mesjanizm, paranoję, przekonanie o własnej nieomylności i gotowość do zabijania dziesiątek tysięcy ludzi w imię „ocalenia narodu”. Ten naród traktowali jak nieporadne dziecko, które trzeba prowadzić twardą ręką, bo samo nigdy nie dojdzie do celu.

**Syngman Rhee – rządzący twardą ręką w latach 1948-1960 południowo-koreański dyktator**

Syngman Rhee – konfucjański ojciec-tyran w amerykańskim garniturze
Urodzony w 1875 roku w zubożałej arystokratycznej rodzinie yangban, Rhee już jako dziecko stracił ojca i wychowywał się w przekonaniu, że jest kimś wyjątkowym. W wieku 22 lat trafił do więzienia za działalność niepodległościową. Tam był torturowany. Kilkadziesiąt lat później, jako prezydent, z lubością stosował te same metody wobec swoich przeciwników. W więzieniu nawrócił się na chrześcijaństwo, ale nie było to chrześcijaństwo miłosierdzia. To była specyficznie koreańska, synkretyczna mieszanka konfucjanizmu i protestanckiego purytanizmu, w której Rhee widział siebie jako wybranego przez Boga (a właściwie: ważniejszego niż Bóg) zbawcę narodu.

W 1945 roku, w wieku 70 lat, wrócił do Korei z walizką dyplomów z Harvardu i Princeton oraz z błogosławieństwem Amerykanów. Dla niego historia była prosta: tylko on może uratować Koreę przed komunizmem. Wszyscy inni – lewica, centrowi politycy, a nawet umiarkowani konserwatyści – to potencjalni zdrajcy.

Jego rządy to klasyczny autorytarny patriarchat: policja i bojówki mordują dziesiątki tysięcy ludzi (masakra na wyspie Jeju 1948–1949: 30–60 tys. zabitych cywilów, masakra ligi Bodo 1950: 100-200 tys. ofiar), opozycja jest torturowana i zabijana, a każdy przejaw krytyki traktowany jest jak zdrada stanu.
W przeciwieństwie do Kima, Rhee nie fałszował historii na masową skalę – nie musiał. Miał amerykańskie bagnety, dolary i moralną legitymację „obrońcy wolnego świata”. CIA wiedziała o wszystkim i przymykała oczy, bo to „nasz sukinsyn”. W 1960 roku studenci w końcu powiedzieli dość. Rewolucja kwietniowa (blisko 200 zabitych przez policję, tysiące rannych) zmusiła Amerykanów do porzucenia starzejącego się dyktatora. Rhee uciekł na Hawaje, gdzie zmarł w 1965 roku w samotności i zapomnieniu. Dziś w Korei Południowej jest postacią niemal nieobecną – wspomina się go zdawkowo jako „pierwszego prezydenta”, bez entuzjazmu i bez pomników.

**Kim Ir-sen przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie, 1984 r.**

Kim Ir-sen – człowiek, który został bogiem
Kim urodził się w 1912 roku jako Kim Sung-ju w zwykłej chłopskiej rodzinie. Jego ojciec był ewangelickim chrześcijaninem, ale syn nigdy nie przejął wiary. Zamiast Boga w jego życiu pojawiła się inna obsesja – on sam. W latach 30. walczył (raczej symbolicznie) z Japończykami w Mandżurii. W 1945 roku wrócił do Korei jako 33-letni kapitan Armii Czerwonej z sowieckim błogosławieństwem. Nie był wybitnym ideologiem ani strategiem, ale miał jeden genialny talent – potrafił budować mity i zabijać każdego, kto mógłby je podważyć.

W ciągu kilku lat zlikwidował wszystkie konkurencyjne frakcje w partii (sowiecką, chińską, krajową), wymazał z historii wszystkich współautorów rewolucji i przepisał własną biografię: narodziny pod świętą górą Paektu, podwójna tęcza, cudowne dzieciństwo, heroiczne walki z Japończykami (w rzeczywistości większość wojny spędził w obozie szkoleniowym na Syberii). Powstała alternatywna rzeczywistość, w której nie ma historii Korei bez Kim Ir-sena. Jest tylko „mroczna epoka przed nim” i „jasna epoka jego chwały”.

W odróżnieniu od Rhee, Kim nie chciał być tylko ojcem-tyranem. Chciał być bogiem. Stworzył świecką religię z liturgią, rytuałami, dziesięcioma zasadami moralnymi, portretami w każdym domu, płaczem na zawołanie i ideologią dżucze, która formalnie głosiła samowystarczalność, a w praktyce absolutną podległość Wodzowi. Strach na Północy nie był tylko polityczny – był egzystencjalny. Zdrada ideologiczna, brak wystarczającej miłości do Przywódcy, nawet nieszczęście osobiste mogły być karane śmiercią trzech pokoleń rodziny.
Kim zmarł w 1994 roku, ale oficjalnie nigdy nie umarł – jest „Wiecznym Prezydentem”. Jego zabalsamowane ciało leży w pałacu Kumsusan i jest czczone jak relikwia.

**Wojna koreańska doszczętnie zniszczyła Seul: w tle nieistniejący już japoński budynek Generalnej Guberni**

Dwie twarze tego samego medalu
Podobieństwa są uderzające: obaj uważali się za jedynych zbawców narodu, obaj budzili i karmili strach, obaj eliminowali przeciwników z zimną krwią, obaj dzielili ludzi na „czystych” i „zdradzieckich”, obaj traktowali społeczeństwo jak niepełnoletnie dziecko.
Różnice były głównie w metodzie i w trwałości: Rhee – autorytarny patriarchat konfucjańsko-chrześcijański, wsparty bagnetami USA, Kim – totalitarna teokracja świecka, wsparta bagnetami ZSRR i Chin, a później tylko własną mitologią.
Rhee przegrał, bo jego system opierał się na strachu i policji – gdy policja przestała strzelać do studentów, system upadł w kilka miesięcy. Kim wygrał, bo jego system opierał się na „miłości” i wierze – nawet w najgorszym głodzie lat 90. (2–3 mln ofiar) ludzie bali się nie tylko kary, ale utraty sensu życia.

Dziedzictwo
Korea Południowa potrzebowała jeszcze dwóch dyktatur (Park Chung-hee i Chun Doo-hwan) i wiele tysięcy zabitych w walkach o demokrację, żeby w latach 80. w końcu stać się tym, czym jest dziś. Korea Północna nigdy nie musiała się zmieniać – jej system okazał się odporny nawet na klęski, które powinny go były zniszczyć.
W 1950 roku (wybuch wojny koreańskiej) na Półwyspie ścierały się dwa narcystyczne, paranoiczne, mesjanistyczne projekty „ocalenia narodu” przed samym sobą. Jeden nazywał się demokracją i nauczył się udawać, aż w końcu stał się prawdziwy. Drugi nazywał się komunizmem i udoskonalił sztukę udawania miłości tak bardzo, że do dziś trzyma 26 milionów ludzi w klatce.

Podobne artykuły:

Pułkownik Choi Chang-sik: Kozioł ofiarny wojny koreańskiej

Korea Południowa

Cygaro kontra gwanbok – koreański konfucjanizm w zderzeniu z zachodnim indywidualizmem

25/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Dlaczego ciało na zdjęciu z 1903 roku mówi więcej o kolizji kultur niż traktaty dyplomatyczne? W konfucjańskim Joseon koreańscy urzędnicy w gwanbokach uosabiali dyscyplinę – symetria, maska roli, brak spontaniczności – podczas gdy amerykański doradca z cygarem w dłoni i asymetryczną postawą reprezentował zachodnią sprawczość i indywidualizm. To zderzenie konfucjanizmu z autonomią ciała nie skończyło się wraz z modernizacją Korei w drugiej połowie XX wieku – trwa w dzisiejszej Korei, gdzie K-pop i garnitury maskują konfucjański gorset.

**Antropologia ciała w koreańskim Cesarskim Departamencie Komunikacji (Imerial Department of Communication), Seul 1903.**

Fotografia wykonana w 1903 roku przed siedzibą Cesarskiego Departamentu Komunikacji w Seulu przedstawia około trzydziestu koreańskich urzędników w tradycyjnym gwanbok oraz jednego białego doradcę technicznego (najprawdopodobniej członka amerykańskiej misji pocztowo-telegraficznej). Jedno ujęcie, i cały dramat zderzenia dwóch odmiennych, niekompatybilnych porządków antropologicznych staje się widoczny gołym okiem. To nie jest zwykłe zdjęcie grupowe. To wykład z niewerbalnej antropologii w jednej klatce.

Konfucjański habitus Joseon: ciało jako urząd
Koreańscy urzędnicy tworzą formację o charakterze niemal architektonicznym:
• stopy równoległe, rozstaw identyczny, żadna nie wysunięta przed oś szeregu – ciało nie sygnalizuje indywidualnego kierunku ani inicjatywy
• kolana sztywne, biodra zablokowane – brak jakiegokolwiek „żywego” napięcia mięśniowego; ciało wrośnięte w hierarchiczną strukturę
• dłonie schowane w rękawach lub ułożone w kanonicznej, symetrycznej pozycji – gest nie należy do osoby, lecz do rytuału
• spojrzenie puste, maska – twarz nie jest nośnikiem indywidualności, lecz urzędowej powagi
• perfekcyjna synchronizacja kątów ciała i odległości – każdy urzędnik wygląda jak replika poprzedniego
W późnym Joseon jednostka nie posiadała ciała w sensie zachodnim. Posiadała urząd. Ciało było przedłużeniem roli społecznej, a nie osobowości. Wszelkie odchylenia od kanonicznej postawy odczytywano jako zagrożenie dla harmonii hierarchicznej.

Habitus zachodni: ciało jako podmiot autonomiczny
Postawa białego doradcy łamie każdy z powyższych kodów:
• jedna noga wyraźnie wysunięta do przodu – klasyczny sygnał osobistej sprawczości i gotowości do ruchu; w Joseon taki gest oznaczałby arogancję lub chęć „wyrwania się” z kolektywu
• tors i głowa obrócone w bok – odmowa kolektywnego kierunku spojrzenia; „nie muszę patrzeć tam, gdzie wy”
• cygaro w dłoni – w konfucjańskim protokole oficjalnym akt nie do pomyślenia; ręce winny być puste lub schowane, gest zajęty przedmiotem to symbol nieformalnej dominacji i swobody
• asymetria dłoni – jedna luźna, druga zajęta; zerwanie z zasadą ceremonialnej symetrii
• kolana lekko ugięte, sylwetka „na miękkich nogach” – ciało żywe, elastyczne, gotowe do gestu i zmiany pozycji
Doradca nie zajmuje centralnego miejsca (rezerwowanego dla koreańskiej hierarchii), lecz zapewne świadomie lokuje się na skraju pierwszego rzędu – wystarczająco blisko, by być częścią kadru, wystarczająco daleko, by nie zostać wciągniętym w porządek rytualny. To pozycja„jestem z wami, ale nie jednym z w was”.

Cygaro jako kondensacja epoki: w Joseon palenie w obecności wyższych rangą – zwłaszcza na zdjęciu oficjalnym – było aktem profanacji. Trzymanie czegokolwiek w dłoni podczas fotografii naruszało zasadę całkowitej kontroli gestu. Cygaro pełni tu funkcję rekwizytu tożsamości: znaku nowoczesności, męskości, klasowego luzu i kolonialno-technokratycznej pewności siebie. Jeden mały przedmiot kondensuje cały habitus zachodniego mężczyzny przełomu wieków.

Dwa wszechświaty
Koreańczycy: ciało podporządkowane rytuałowi, brak spontaniczności, minimalizacja indywidualnego ruchu, twarz jako maska roli, sens nadaje kolektyw i hierarchia moralna. Zachodni doradca: ciało jako przedłużenie osobowości, swoboda mięśniowa, ekspresja autonomii i statusu, sens tworzy jednostka.

W klasycznej komunikacji niewerbalnej (i w badaniach nad orientacją ciała) jednokierunkowość spojrzenia + wysuniętej stopy + lekkiego skrętu tułowia jest jednym z najsilniejszych sygnałów „chcę się stąd wydostać” albo przynajmniej „moja uwaga i intencja są gdzie indziej”. Kiedy wszystkie trzy elementy są zgodne (oczy, głowa, tułów, stopa, a w tym przypadku również lewa ręka), czytelność tego sygnału rośnie niemal do 100 %. W kontekście zachodnim lat 1900–1910 taki sygnał był zupełnie naturalny: „OK, zrobię wam to zdjęcie, ale nie udaję, że to moje miejsce i mój czas”. Dla Koreańczyków, którzy przez wieki szkolili się w całkowitym maskowaniu takich sygnałów (ciało ma być „zamknięte” i skierowane wyłącznie tam, gdzie wymaga rytuał), ten jeden szczegół musiał być szokujący. On nie tylko nie podporządkował się formie – on otwarcie sygnalizował, że jego umysł i wola są już poza tą formacją.

Fotografia z 1903 roku jest czystym zapisem zderzenia habitusu konfucjańskiego (kultura wstydu, kolektywna dyscyplina) z habitusem zachodniego indywidualizmu (kultura autonomii, osobista sprawczość). W ciągu kilku lat ten porządek konfucjański zostanie zmieciony – w 1910 roku Korea utraci niepodległość. Zdjęcie pozostaje jednym z najdoskonalszych wizualnych świadectw tej krótkiej, dramatycznej chwili, gdy dwa światy stanęły obok siebie – i nie potrafiły się nawzajem zrozumieć.

Podobne artykuły:

Upadek Singapuru: jak gesty zdradziły wynik negocjacji kapitulacyjnych

Japonia · Korea Południowa

Słońce, dym i wczesna fotografia – trzy powody „czarnych” twarzy w dawnej Korei i Japonii

21/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Kiedy przeglądamy archiwalne fotografie z Japonii i Korei z lat 1870–1930, często przeżywamy zdziwienie: ludzie, których dziś kojarzymy z bardzo jasną cerą, mają twarze ciemne, czasem wręcz hebanowe. Zwłaszcza koreańscy chłopi na zdjęciach sprzed 100–130 lat wyglądają, jakby pochodzili z zupełnie innego kontynentu, a to po prostu efekt brutalnych warunków życia, dymu, słońca i… ograniczeń ówczesnej fotografii. Wszystko da się wyjaśnić i to bez sięgania po teorie spiskowe.

1. Chłop = opalony na ciemno
W XIX-wiecznej Korei i Japonii 80–90% społeczeństwa stanowili chłopi. Pracowali od świtu do zmierzchu w polu, najczęściej przy uprawie ryżu – czyli godzinami stali po kostki w wodzie, pod gołym słońcem, bez kapeluszy z prawdziwego zdarzenia i oczywiście bez kremów z filtrem, które wynaleziono dopiero w drugiej połowie XX wieku. W Korei chłop często nosił tylko słomiany kapelusz z wielkimi dziurami albo wcale – twarz i kark dostawały pełną dawkę UV przez całe życie. Po 30–40 latach takiej „terapii” skóra stawała się ciemnobrązowa, wysuszona i spękana. Elita (koreańscy yangbanowie, japońscy samuraje czy mieszczanie) wyglądała zupełnie inaczej – bo nie uprawiała ryżu i spędzała więcej czasu w cieniu.

**Korea, ok. 1900 r. Wyraźny kontrast pomiędzy hebanowymi twarzami tragarzy, a jasną cerą arystokratek Yangban**

2. Ondol – domowa wędzarnia ludzi (głównie w Korei)
To jest czynnik, o którym prawie nikt na Zachodzie nie słyszał, a który w Korei jest dobrze udokumentowany.
Tradycyjny koreański system ogrzewania podłogowego (ondol) działał tak: pod paliło się drewnem, dym przechodził kanałami i wychodził kominem… teoretycznie. W praktyce w chłopskich chatach kanały szybko się zatykały, kominy były za niskie, a zimą palono non-stop przez 5–6 miesięcy. Efekt? Cała izba wypełniała się dymem i sadzą. Ludzie żyli w czymś na kształt wędzarni. Sadza osiadała w porach skóry, a związki smoliste z dymu drzewnego nadawały cerze trwały, szarobrązowy odcień. Archeolodzy w Korei znajdują dziś w starych domach centymetrowe warstwy sadzy na belkach – dokładnie tej samej, która osiadała na twarzach mieszkańców. Po 20–30 latach mieszkania w takim „dymnym SPA” twarz robiła się naprawdę bardzo ciemna. Kobiety i dzieci też – bo wszyscy siedzieli przy palenisku.

W Japonii było lepiej – tam domy miały otwarte paleniska (irori), dym uciekał do góry, a do tego istniały łaźnie publiczne (sento). W Korei tradycyjnie myto się bardzo rzadko, zwłaszcza zimą (zimna woda = ryzyko choroby), więc sadza i brud zostawały na skórze miesiącami.

3. Fotografia, która „czerniła” Azjatów
Wczesne płyty fotograficzne (kolodionowe i ortochromatyczne) nadmiernie cieniły twarze Azjatów. Do tego fotografowie (głównie Europejczycy) ustawiali ekspozycję pod jasne elementy kadru, nie było lamp błyskowych ani reflektorów, ciemne włosy „połykały” resztę światła a twarze chłopów były często niedoświetlone o 2–3 przysłony. Efekt? i tak już ciemna od słońca i sadzy twarz wychodziła na zdjęciu prawie czarna.

To, co więc widzimy na starych zdjęciach, to nie genetyka, tylko kumulacja ekstremalnej, wieloletniej opalenizny, wieloletniego „wędzenia” dymem i sadzą (zwłaszcza w Korei), brudu i minimalnej higieny zimą oraz technicznych ograniczeń wczesnej fotografii. Współczesny obraz „bladej Azjatki” czy „jasnego Azjaty” to w dużej mierze efekt kremów BB, parasolek przeciwsłonecznych, klimatyzacji i życia w mieście. Sto lat temu większość mieszkańców Japonii i Korei wyglądała zupełnie inaczej – po prostu jak chłopi, którzy całe życie spędzili w polu i w dymie. I właśnie to widzimy na tych starych fotografiach.

Korea Północna · Korea Południowa

Stare wskaźniki czy celowa prowokacja? Honor, wstyd i tabliczki – lekcja psychologii kulturowej z DMZ

19/11/202517/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W DMZ prawda jest luksusem, na który nikt nie może sobie pozwolić. Kiedy w 2025 roku satelity pokazały kolejne z rzędu wtargnięcie żołnierzy północnokoreańskich, Korea Południowa nie krzyknęła „agresja!”, tylko cicho westchnęła: „Ach, te stare słupki… może się pomylili?”. W ten sposób konfucjański mechanizm ochrony twarzy spotyka się z cyniczną geopolityką XXI wieku: Seul jednocześnie ratuje honor Kima (dając mu schodki do odwrotu) i go upokarza (każda odpowiedź jest przegrana). To najczystsza forma azjatyckiej wojny psychologicznej – i dowód, że w Korei betonowe relikty z 1953 roku wciąż ważą więcej niż fakty.

17 listopada 2025 roku Seul wystąpił z oficjalną propozycją rozmów wojskowych z Pjongjangiem. Temat: „wyjaśnienie przebiegu Wojskowej Linii Demarkacyjnej”, bo – jak głosi komunikat – stare, zniszczone wskaźniki graniczne z 1953 roku są nieczytelne i północnokoreańscy żołnierze „przypadkiem” przekraczają linię. Tę samą wersję wydarzeń wiernie powtórzył wczoraj polski Business Insider.

Brzmi to poczciwie i niemal rozczulająco. Tyle że w rzeczywistości jest to jedna z najbardziej wyrafinowanych dyplomatycznych fikcji, jakie można usłyszeć na Półwyspie Koreańskim. Granica, która od ponad siedmiu dekad dzieli dwa państwa koreańskie jest najbardziej zmilitaryzowanym i monitorowanym miejscem na Ziemi: termowizja, radary, kamery o rozdzielczości pozwalającej odczytać napisy na paczce papierosów, drony, sejsmiczne czujniki wykrywające każdy krok, sztuczna inteligencja analizująca ruch w czasie rzeczywistym i patrole co kilkaset metrów. A w tym wszystkim uzbrojony żołnierz armii Kima „błądzi” kilkadziesiąt lub kilkaset metrów w głąb terytorium wroga, bo nie zauważył słupka sprzed 72 lat. To mniej więcej tak wiarygodne, jak tłumaczenie radzieckiej inwazji na Czechosłowację w 1968 roku nieaktualnymi mapami albo niemieckiego ataku na Westerplatte w 1939 roku nieczytelną tabliczką „Polska”.

**Granica miedzy Koreą Południową i Północną**

W Korei Północnej nikt nie błądzi przy granicy. Dezercja oznacza śmierć – dla żołnierza i często dla całej jego rodziny. Samowolne oddalenie się od posterunku oznacza to samo. Każdy rekrut stacjonujący przy DMZ ma w głowie wbitą mapę linii frontu jak modlitwę. W państwie, w którym strach jest głównym narzędziem zarządzania, nie ma miejsca na spacery. Ci ludzie nie zbierają grzybów – wykonują rozkazy. A rozkazy wydaje tylko jedna osoba w Pjongjangu.

Przekroczenia pojawiają się w precyzyjnie wybranych momentach: tuż przed wyborami w Korei Południowej, przed szczytami z Amerykanami, w trakcie wielkich manewrów USA–Korea Południowa albo wtedy, gdy Kim Jong Un chce światu przypomnieć, że wciąż może podkręcić temperaturę konfliktu bez wywoływania wojny totalnej. W samym 2025 roku mieliśmy już co najmniej kilka takich „przypadkowych” incydentów.

Dlaczego Seul uparcie trzyma się wersji ze starymi tabliczkami? Bo musi. Publiczne stwierdzenie „Pjongjang świadomie nas prowokuje” oznaczałoby obowiązek twardej odpowiedzi, a twarda odpowiedź mogłaby uruchomić spiralę, której nikt tutaj nie chce. Zamiast tego Południe podaje Północy elegancką furtkę: „to nie wasza wina, tylko wskaźników”. W azjatyckiej kulturze wstydu utrata twarzy jest gorsza niż śmierć. Upokorzony Kim staje się nieprzewidywalny i niebezpieczny. Kim, któremu pozwolono zachować twarz, może po cichu wycofać swoich ludzi i udawać, że nic się nie stało. Narracja o zniszczonych tabliczkach jest więc klasycznym dyplomatycznym buforem. Uspokaja Południową opinię publiczną („nie ma się czego bać, to tylko problem techniczny”), pozwala prezentować się światu jako strona rozsądna i odpowiedzialna, a przede wszystkim kupuje czas i obniża ryzyko prawdziwej eskalacji.

To nie naiwność. To świadoma, cyniczna i – co najważniejsze – skuteczna od dekad strategia przetrwania na najbardziej niebezpiecznej granicy świata. Prawda jest prosta i brutalna: żołnierze Korei Północnej przekraczają MDL celowo i za przyzwoleniem najwyższych władz. Seul doskonale o tym wie. Ale dopóki obie strony bardziej boją się wojny niż utraty twarzy, dalej będziemy słuchać o tabliczkach z 1953 roku. Bo na Półwyspie Koreańskim kłamstwo jest po prostu często tańsze niż prawda. Przynajmniej w krótkim terminie.

Inna rzecz, że propozycja „porozmawiajmy o granicy” to klasyczny forced choice – sytuacja bez dobrego wyjścia. To nie jest naiwna próba dialogu. To jest pułapka komunikacyjna opakowana w konfucjański papier prezentowy. Druga strona ma tylko dwie możliwości: (1) Zgoda -> automatycznie przyznaje, że problem istnieje, czyli że ich działania były nieprawidłowe. (2) Milczenie -> potwierdza wizerunek strony nieracjonalnej i niechętnej współpracy. W obu wariantach traci twarz i wiarygodność. Nie ma trzeciej opcji. To najprawdopodobniej celowo skonstruowany dylemat: jedna strona zmusza drugą do wyboru między dwiema toksycznymi alternatywami, sama wychodząc na dojrzałą i odpowiedzialną – bez żadnego ryzyka i bez podnoszenia głosu. W psychologii społecznej to wzorcowy przykład asymetrycznej gry o twarz: wystarczy jedno grzeczne zdanie, by przeciwnik przegrał, niezależnie od tego, co zrobi. W Azji Wschodniej takie zagrania są arcydziełem – piękniejszym niż partia go (chińska gra planszowa) i okrutniejszym niż szachy.

Źródła:

https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/seul-chce-zapobiec-incydentom-na-granicy-propozycja-rozmow-z-korea-polnocna/3tkeklz

Korea Południowa

Yi Sun-sin: Geniusz, którego Korea zdradziła i ukrzyżowała

01/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W 1598 roku pod Noryang Point umiera najgenialniejszy admirał w historii Korei – Yi Sun-sin. Pada trafiony kulą, ale tak naprawdę zabija go własny kraj: dwór pełen zazdrości, intryg i krótkowzroczności. Człowiek, który wynalazł okręty-żółwie, rozbił japońską armadę i nigdy nie przegrał bitwy morskiej, wcześniej był bity do krwi, zdegradowany do szeregowca i wrzucony do lochu. Dziś wracam do tej najbardziej gorzkiej karty koreańskiej historii – opowieści o geniuszu, którego ojczyzna najpierw ukrzyżowała, a potem ubrała w mit.

Yi Sun-sin (1545–1598) to postać, którą Korea czci jako narodowego bohatera, twórcę militarnych cudów i symbol niezłomności. Jego pomniki stoją w sercach koreańskich miast, a jego imię przywołuje się w patriotycznych przemowach, filmach i memach. Jednak prawda o Yi Sun-sinie jest o wiele bardziej fascynująca – i mniej wygodna – niż błyszcząca legenda. To historia chłodnego stratega, który wygrał wojnę nie dzięki, lecz pomimo własnego kraju; człowieka, którego system zdradził, torturował i upokorzył, by potem błagać o ratunek. Oto realistyczny portret Yi Sun-sina, wolny od konfetti narodowej mitologii, ale pełen szacunku dla jego geniuszu.

Kontekst historyczny: Korea Joseon na krawędzi
W XVI-wiecznej Korei dynastia Joseon była państwem przesiąkniętym konfucjańską hierarchią, biurokratyczną intrygą i polityczną niestabilnością. System, który stawiał lojalność wobec frakcji ponad dobro państwa, dusił talenty i nagradzał konformizm. Król Seonjo, rządzący w czasie inwazji japońskiej (1592–1598), był człowiekiem chwiejnym, podejrzliwym i zazdrosnym o sukcesy swoich podwładnych. Dwór, podzielony na frakcje Wschodnią i Zachodnią, toczył brutalne walki o wpływy, a nepotyzm i korupcja były codziennością. W takim środowisku zdolności Yi Sun-sina – jego niezależność, nonkonformizm, dyscyplina i strategiczny umysł – stały się nie tyle skarbem, ile zagrożeniem.
W 1592 roku japoński wódz Toyotomi Hideyoshi rozpoczął inwazję na Koreę, znaną jako wojna Imjin. Celem było podbicie półwyspu i dalsza ekspansja na Chiny Ming. Korea, pozbawiona silnej tradycji morskiej, stanęła przed widmem klęski. Japońska armia, zaprawiona w bojach i dobrze uzbrojona, szybko zdobywała ląd. W tym chaosie Yi Sun-sin, dowódca floty prowincji Jeolla, stał się jedyną nadzieją na powstrzymanie wroga na morzu.

Kim był Yi Sun-sin?
Yi nie był „urodzonym geniuszem floty”, jak chciałaby to widzieć narodowa mitologia. Urodził się w 1545 roku w średniozamożnej rodzinie yangban (elity konfucjańskiej). Jego kariera zaczęła się od stanowisk urzędniczych, a szkolenie wojskowe koncentrowało się bardziej na lądzie niż morzu. Jednak Yi miał cechy, które wyróżniały go w skorumpowanym systemie: obsesyjną pracowitość, dyscyplinę i nieskorumpowaną moralność – cechę niemal cudowną w realiach Joseon. Jego dziennik wojenny, „Nanjoong Ilgi”, pokazuje człowieka skrupulatnego, który każdą decyzję opierał na logistyce, rekonesansie i analizie. Nie był romantycznym herosem, lecz rzemieślnikiem wojny, który rozumiał, że bitwy wygrywa się głową, nie szarżą.

Geniusz militarny
Yi Sun-sin nigdy nie przegrał bitwy morskiej – jego rekord to około 23 zwycięstwa, w tym takie arcydzieła taktyczne jak bitwa pod Myeongnyang (1597) czy Noryang (1598). Klucz do jego sukcesu leżał w precyzji i przygotowaniu:
Taktyka: Yi mistrzowsko wykorzystywał teren, szczególnie ciasne cieśniny i prądy morskie, które neutralizowały przewagę liczebną Japończyków. Jego słynna formacja „żurawia” (hakikjin) pozwalała otaczać wroga i maksymalizować siłę ognia.
Logistyka: Dbał o zaopatrzenie, stan okrętów i morale żołnierzy. W przeciwieństwie do chaotycznej struktury wojskowej Joseon, Yi stworzył system zwiadu, sygnałów i zaopatrzenia godny współczesnego NATO.
Morale: Żołnierze kochali go za empatię, ale bali się jego bezkompromisowości wobec niekompetencji. Yi rozumiał, że armia walczy sercem, ale wygrywa dyscypliną.
Jego „żółwiowce” (geobukseon), pancerne okręty z żelaznymi płytami i kolcami, stały się symbolem koreańskiej potęgi. Nie były jednak cudowną superbronią, jak twierdzą nierzadko Koreańczycy. Ich rola była strategiczna: chroniły flanki, siały strach wśród wrogów i umożliwiały walkę w zwarciu. Prawdziwą siłą Yi było pole bitwy, które wybierał – jak Hannibal morza, zamieniał cieśniny w pułapki dla japońskiej floty.

Zdrada systemu
Historia Yi Sun-sina to nie tylko triumf, ale i tragedia. W 1597 roku, u szczytu drugiej fali inwazji japońskiej, Yi stał się ofiarą dworskich intryg. Jego sukcesy – w tym uratowanie Joseon przed całkowitą okupacją – wzbudziły zazdrość i nieufność. Frakcja Zachodnia, wspierana przez generała Won Gyuna, oraz król Seonjo, paranoiczny wobec wybitnych jednostek, uznali Yi za zagrożenie. Oskarżono go o niesubordynację i sabotowanie wysiłku wojennego na podstawie sfabrykowanych zarzutów (m.in. japońskiego szpiega). Yi został aresztowany, zakuty w kajdany, przesłuchiwany pod przymusem (niektóre źródła sugerują tortury) i zdegradowany do szeregowca. Upokorzenie było całkowite.
W jego miejsce dowódcą floty mianowano Won Gyuna – niekompetentnego intryganta, który w bitwie pod Chilcheonnyang (1597) poniósł druzgocącą klęskę. Flota Joseon została niemal unicestwiona, a Korea stanęła na krawędzi zagłady. W akcie desperacji dwór przywrócił Yi, dając mu garstkę ocalałych okrętów (12–13) i załamaną armię. To, co wydarzyło się potem, przeszło do legendy.

Bitwa pod Myeongnyang: Triumf wbrew wszystkiemu
W październiku 1597 roku Yi Sun-sin stanął naprzeciw ponad 130 japońskich okrętów w cieśninie Myeongnyang. Z zaledwie kilkunastoma jednostkami, zniszczonym morale i wrogim dworem za plecami, dokonał cudu taktycznego. Wykorzystując prądy morskie i wąskie przejście, zmusił Japończyków do chaotycznego ataku, po czym rozbił ich flotę, zatapiając lub uszkadzając dziesiątki okrętów przy minimalnych stratach własnych. To zwycięstwo nie tylko uratowało Koreę, ale pokazało, że Yi był geniuszem, który nie potrzebował systemu – system potrzebował jego.

Śmierć i dziedzictwo
Yi Sun-sin zginął w 1598 roku podczas bitwy pod Noryang, trafiony kulą. Jego ostatnie słowa – „Ukryjcie moją śmierć, by nie załamać morale” – są świadectwem jego oddania. Zmarł w chwili zwycięstwa, które przypieczętowało klęskę japońskiej inwazji. Jego śmierć była symbolem: człowiek, który ocalił Koreę, odszedł zdradzony przez tych, którym służył.

Mit vs rzeczywistość
Współczesna Korea czci Yi Sun-sina pomnikami, filmami (np. „Admirał” z 2014 roku) i patriotycznymi hasłami. Jednak narodowa narracja często maskuje niewygodną prawdę. Oto zestawienie mitu i rzeczywistości:
Mit: Yi był niezłomnym bohaterem, kochanym przez wszystkich.
Rzeczywistość: Żołnierze go uwielbiali, ale elity nienawidziły. Dwór niemal go zniszczył.
Mit: Korea doceniła jego geniusz.
Rzeczywistość: Korea torturowała go, upokorzyła i przywróciła tylko z desperacji.
Mit: „Żółwiowiec” był cudowną bronią.
Rzeczywistość: Był ważnym elementem, ale kluczem była taktyka Yi, nie technologia.
Mit: Korea Joseon była zjednoczona.
Rzeczywistość: Dwór był skłócony, tchórzliwy i skorumpowany, bardziej zajęty intrygami niż wojną.
Mit: Yi był bez wad.
Rzeczywistość: Był uparty, sztywny i niepolityczny, co czyniło go skutecznym, ale narażało na wrogów.

Dlaczego Korea stworzyła mit?
Mit Yi Sun-sina jest fundamentem koreańskiej tożsamości militarnej i narodowej. W kraju z historią upokorzeń – inwazji, kolonializmu, podziału – Yi stał się symbolem sprawczości i moralnej wyższości. „Byliśmy ofiarami, ale mieliśmy bohatera większego niż ich generałowie” – to narracja, która leczy rany dumy, podobnie jak Kościuszko w Polsce czy Joanna d’Arc we Francji. Jednak ten mit maskuje grzechy elit Joseon: nepotyzm, podejrzliwość wobec talentów, niszczenie nonkonformistów. Co gorsza, te wzorce – jak sugerują współcześni socjolodzy, np. Hahm Pyong-choon – wciąż są obecne w koreańskiej kulturze, gdzie innowatorzy i niezależne umysły często napotykają opór biurokracji i społeczeństwa.

Pomnik Yi Sun-sina: Patriotyzm czy hipokryzja?
Pomnik Yi w Seulu to miejsce pielgrzymek, selfie w hanboku i patriotycznych łez. Ale jego prawdziwe przesłanie – bunt przeciw bezmyślnym rozkazom, krytyka systemu, odwaga jednostki – jest niewygodne. Dozwolone są hasła: „Yi był bohaterem, więc my jesteśmy wielcy!”. Zakazane: „Yi wygrał, mimo że system był głupi” czy „Geniusz jest wrogiem biurokracji”. Prawdziwy kult Yi wymagałby rewolucji moralnej: uczciwego rozliczenia elit, promowania indywidualizmu, nagradzania zasług. Zamiast tego Korea woli pomniki i wzruszenia.

Lekcja Yi Sun-sina
Yi Sun-sin nie był maskotką narodu, lecz samotnym geniuszem w świecie miernot i donosicieli. Jego historia uczy, że wielkość rodzi się z rozumu, dyscypliny i moralnego uporu, a nie z łaski systemu. Korea była wielka nie dlatego, że miała Yi, lecz dlatego, że Yi nie był jak Korea wokół niego. Jego życie to oskarżenie biurokratycznej zawiści, tchórzostwa elit i strachu przed talentem – problemów, które wciąż rezonują w Korei i nie tylko. Yi Sun-sin to dowód, że jeden człowiek może zmienić historię, nawet gdy jego własny kraj próbuje go zniszczyć. To nie bajka o bohaterze – to prawda o człowieku, który wygrał dzięki sile charakteru, żywotności umysłu i moralnej odwadze.

Korea Południowa · Polska

W niewoli splendoru: Jak stres i izolacja zabiły Poniatowskiego i Gojonga

27/09/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Śmierć Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski (zm. 1798), oraz cesarza Gojonga, ostatniego władcy koreańskiej dynastii Joseon (zm. 1919), wykazują uderzające podobieństwa. Obaj monarchowie zakończyli życie jako więźniowie w „złotych klatkach”, odizolowani przez obce mocarstwa, zmagający się z psychicznym załamaniem i otoczeni plotkami o otruciu. Niniejszy artykuł analizuje te paralelizmy, skupiając się na okolicznościach ich śmierci, izolacji, psychicznym i fizycznym upadku pod wpływem stresu oraz trwałych legendach o zamachu.

***Portret Stanisława Augusta w szlafroku*** **– Johann Baptist von Lampi the Elder**

Zbieżności w śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego i cesarza Gojonga
Stanisław August Poniatowski zmarł nagle 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Według niektórych relacji, jego ostatni dzień rozpoczął się zwyczajnie – rano wypił filiżankę kawy, codzienny rytuał. Krótko po tym zasłabł, stracił przytomność, a według jednej z wersji na chwilę odzyskał świadomość, by poprosić o księdza i przyjąć ostatnie sakramenty. Tego samego dnia wieczorem zapadł w śpiączkę i zmarł, najprawdopodobniej na udar mózgu. Niektóre źródła wspominają bulion zamiast kawy, ale większość historyków potwierdza, że śmierć była szybka, w ciągu jednego dnia. Plotki o otruciu pojawiły się natychmiast, podsycane kontekstem politycznym: car Paweł I, który zapewnił Poniatowskiemu rezydencję w Petersburgu, mógł postrzegać byłego króla jako zbędny balast lub symbol dawnej Polski. Choć brak dowodów na otrucie, nagłość śmierci i status kontrolowanego wygnańca sprzyjały spekulacjom, które przetrwały w polskiej narracji.

Śmierć cesarza Gojonga 21 stycznia 1919 roku w pałacu Deoksugung w Seulu miała podobnie nagły charakter. Tego ranka wypił kawę, a następnie sikhye, tradycyjny koreański słodki napój ryżowy, po czym nagle zasłabł, stracił przytomność i zmarł w ciągu kilku godzin. Oficjalnie przyczyną był wylew krwi do mózgu, ale plotki o otruciu przez japońskie władze kolonialne rozeszły się błyskawicznie. Rok 1919 był okresem narastających ruchów niepodległościowych w Korei, a pogrzeb Gojonga stał się iskrą dla Ruchu 1 Marca – masowych protestów antyjapońskich. Wielu wierzyło, że Japonia miała motyw, by wyeliminować Gojonga, który pozostawał symbolem koreańskiego oporu. Choć nie ma jednoznacznych dowodów na otrucie, polityczny klimat i japońska kontrola nad Koreą czyniły te podejrzenia bardziej wiarygodnymi niż w przypadku Poniatowskiego.
Obaj monarchowie zmarli nagle po spożyciu napoju, co wywołało plotki o otruciu. W przypadku Poniatowskiego spekulacje były mniej powszechne, wynikając z jego symbolicznego statusu i rosyjskiej dominacji nad Polską. U Gojonga podejrzenia były silniejsze, związane z japońską okupacją. W obu przypadkach brak twardych dowodów nie powstrzymał legend o zamachu, które odzwierciedlały nieufność wobec ich ciemięzców.

***Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego*** **– Marcello Bocciarelli**

Złote klatki: życie w niewoli
Po abdykacji w 1795 roku, po trzecim rozbiorze Polski, Poniatowski został wygnany do Petersburga w 1797 roku, gdzie car Paweł I zapewnił mu luksusowy Pałac Marmurowy. Pomimo przepychu, był więźniem. Pod stałym nadzorem, nie mógł wrócić do Polski ani prowadzić politycznej korespondencji. Traktowany jako ozdoba rosyjskiego dworu, nie miał realnego wpływu, zredukowany do reliktu nieistniejącego państwa. Jego izolacja była całkowita: Polacy postrzegali go jako zdrajcę za przystąpienie do Konfederacji Targowickiej, a Rosjanie jako marionetkę, pozbawiając go sojuszników i celu.
Gojong doświadczył podobnego losu po wymuszonej abdykacji w 1907 roku, narzuconej przez Japonię podczas aneksji Korei. Zamknięty w pałacu Deoksugung w Seulu, zachował honorowy tytuł taehwangje (cesarza-emeryta), ale był to pusty gest. Pałac, otoczony japońskimi żołnierzami i koreańskimi kolaborantami, stał się jego więzieniem. Odcięty od narodu i możliwości dyplomatycznych, Gojong był symbolicznym figurantem pod ścisłą kontrolą, zredukowanym do „żywej relikwii” utraconej suwerenności Korei. Jego uwięzienie przypominało sytuację Poniatowskiego: obaj żyli w przepychu, ale bez wolności i wpływu.
„Złote klatki” Pałacu Marmurowego i Deoksugung symbolizowały ich wspólny los. Obaj monarchowie byli przetrzymywani w luksusowych warunkach dla zachowania pozorów, ale ich izolacja była głęboka, narzucona przez obce mocarstwa (Rosję i Japonię), które chciały zneutralizować ich znaczenie polityczne. Ta niewola pogłębiała ich psychiczny i fizyczny upadek.

Psychiczny i fizyczny upadek pod wpływem stresu
Ostatnie lata Poniatowskiego były naznaczone ogromnym stresem psychicznym. Niepowodzenie jego reform, zwłaszcza Konstytucji 3 Maja 1791 roku, oraz upadek Rzeczypospolitej dręczyły go poczuciem winy i bezsilności. Przystąpienie do Konfederacji Targowickiej w 1792 roku pod naciskiem Rosji uczyniło go w oczach wielu Polaków zdrajcą, co pogłębiało jego rozpacz. W Petersburgu izolacja nasiliła depresję, objawiającą się apatią, bezsennością, lękami i możliwą hipochondrią. Obsesyjne pisanie pamiętników stało się formą autoterapii, odzwierciedlając jego emocjonalne cierpienie. Fizycznie chroniczny stres prawdopodobnie osłabił jego organizm, zwiększając ryzyko udaru mózgu, który go zabił. Źródła opisują go jako człowieka złamanego, wyalienowanego od narodu i ciemięzców.
Gojong żył w jeszcze bardziej traumatycznych warunkach. Zamordowanie jego żony, królowej Min, w 1895 roku przez Japończyków było ogromnym ciosem emocjonalnym i politycznym. Po tym wydarzeniu uciekł do rosyjskiej ambasady w 1896 roku, co świadczy o jego paranoi i strachu przed zamachami. Po abdykacji w 1907 roku i uwięzieniu w Deoksugung był pod stałą kontrolą Japończyków, odcięty od narodu i polityki, co potęgowało bezsilność. Rosnące ruchy niepodległościowe w Korei zwiększały presję, ponieważ Gojong pozostawał symbolem oporu. Źródła wskazują, że cierpiał na chroniczny lęk, podejrzliwość, drażliwość i objawy przypominające paranoję. Fizycznie jego zdrowie również podupadało – stres i trauma mogły osłabić organizm, zwiększając ryzyko wylewu, który oficjalnie był przyczyną śmierci w 1919 roku. Plotki o otruciu po wypiciu sikhye dodatkowo wzmacniały podejrzenia, że Japończycy mogli przyspieszyć jego zgon.
Obaj monarchowie żyli w stanie chronicznego stresu, wynikającego z politycznej klęski, izolacji i upokorzenia. Poniatowski obwiniał się za upadek Polski, Gojong zmagał się z traumą po stracie żony i utracie suwerenności Korei. Ich depresja – u Poniatowskiego introspektywna, u Gojonga podszyta paranoją – była klasycznym objawem długotrwałego napięcia. Chroniczny stres zwiększał ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, takich jak udar, który oficjalnie był przyczyną śmierci obu. Ich „złote klatki” paradoksalnie potęgowały stres, pozbawiając ich bliskich relacji emocjonalnych i otaczając ludźmi lojalnymi wobec obcych mocarstw.

***Król Stanisław August Poniatowski w Petersburgu*** **– Jan Czesław Moniuszko, 1883**

Zbieżności między losami Stanisława Augusta Poniatowskiego i cesarza Gojonga są uderzające. Obaj, jako ostatni monarchowie swoich krajów, zostali zneutralizowani przez obce mocarstwa – Rosję i Japonię – i zamknięci w luksusowych, lecz izolujących „złotych klatkach”. Ich nagłe śmierci po spożyciu napoju (kawy u Poniatowskiego, kawy i sikhye u Gojonga) wywołały plotki o otruciu, choć brak na to dowodów. W przypadku Gojonga podejrzenia były silniejsze, związane z japońską okupacją, podczas gdy u Poniatowskiego miały charakter bardziej anegdotyczny. Chroniczny stres, wynikający z politycznej klęski i izolacji, przyspieszył ich fizyczny i psychiczny upadek, prowadząc do depresji, lęków, a ostatecznie śmierci, oficjalnie z powodu udaru.
Te paralelizmy odzwierciedlają uniwersalny wzór historyczny: obaleni monarchowie, przetrzymywani jako symbole dawnej władzy, często kończą jako ofiary politycznych intryg, realnych lub wyimaginowanych. Ich losy, choć odległe geograficznie i czasowo, pokazują, jak mechanizmy władzy i izolacji powtarzają się w różnych kulturach i epokach.

Korea Południowa · Polska · Stany Zjednoczone

Gdy PRL klaskała Kim Ir Senowi, Polonia ginęła za Koreę Południową

11/09/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Major Adam P. Tymowicz z Illinois, syn Walentego Tymowicza i Zofii Fąfary. 7 listopada 1950 r. jego dwumiejscowy F-82 Twin Mustang (nr boczny nieustalony) wystartował z bazy Naha na Okinawie na patrol bojowy nad Morzem Wschodniochińskim; w trakcie misji załoga zgłosiła awarię silnika i zawróciła. Podczas podejścia do lądowania maszyna rozbiła się i eksplodowała w zatoce Naha – z wody wydobyto ciało operatora radaru, natomiast pilot zaginął; poszukiwania zawieszono 17 listopada z powodu nadciągającego tajfunu i bardzo złych warunków na morzu.

25 czerwca 1950 roku Korea Północna, wspierana przez ZSRR i Chiny, napadła na nieprzygotowaną do wojny Koreę Południową, rozpoczynając konflikt, który wstrząsnął światem. Już dwa dni później, 27 czerwca, polska prasa, całkowicie kontrolowana przez komunistyczne władze, zaczęła przedstawiać wojnę jako „imperialistyczną agresję” Stanów Zjednoczonych przeciwko „bohaterskiemu narodowi koreańskiemu”. Premier Józef Cyrankiewicz i prezydent Bolesław Bierut publicznie wyrażali solidarność z Północą, powtarzając narrację narzuconą przez Kreml. Gazety, kroniki filmowe i wiece propagandowe w PRL wypełniły obrazy „okrucieństw Amerykanów”, a wojna koreańska stała się poręcznym narzędziem mobilizacji wewnętrznej: budowania atmosfery stałego zagrożenia i usprawiedliwiania terroru politycznego w kraju. Oficjalnie Polska Ludowa stanęła po stronie agresora – Kim Ir Sena, wspieranego przez Moskwę i Pekin.

**Kapitan Edward C. Krzyzowski z Chicago, zginął 3 września 1951 r. od strzału snajpera. Pośmiertnie odznaczony Medalem Honoru.**

Tyle że społeczeństwo polskie nie miało w tym żadnego wyboru: była to polityka narzucona z zewnątrz, a propaganda PRL mówiła jednym głosem z Kremlem.
Po zakończeniu działań wojennych PRL aktywnie uczestniczyła w Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych (KNPN / NNSC), która od 27 lipca 1953 r. miała nadzorować przestrzeganie rozejmu. „Neutralność” była fasadowa: pod tym szyldem prowadzono działania informacyjne i wywiadowcze korzystne dla Północy. Ten dysonans – oficjalna „neutralność” przy faktycznym wspieraniu obozu komunistycznego – dobrze oddaje klimat tamtej epoki: pozory legalizmu przy pełnym podporządkowaniu ZSRR.

**Kapral Thadeus Stanley Bobowiec z Illinois. Zginął 11 czerwca 1953 roku, gdy chińskie siły komunistyczne zaatakowały placówkę obsadzoną przez jego oddział.**

Czy dziś, w oczach Korei Południowej, Polacy muszą się wstydzić postawy PRL? Niekoniecznie. Bo ta sama historia odsłania drugą, mniej znaną twarz narodu – twarz wolnej Polonii. Tysiące Amerykanów polskiego pochodzenia – synów i wnuków emigrantów z Galicji, zaboru rosyjskiego czy pruskiego – walczyło w szeregach US Army w czasie wojny koreańskiej. Wielu z nich oddało życie w kluczowych bitwach: pod Pusan, Incheon czy nad rzeką Ch’ongch’on. Ich nazwiska – Kucharczyk, Stefaniak, Nowicki, Lewandowski, Walczak – widnieją dziś na Wall of Remembrance w United Nations Memorial Cemetery in Korea (UNMCK) w Busan, jedynym na świecie cmentarzu ONZ, gdzie spoczywa około 2,3 tys. żołnierzy z kilkunastu państw sprzymierzonych. Ciała Amerykanów z reguły repatriowano do USA, dlatego ich nazwiska znalazły się na murze, a nie na grobach – ale to właśnie ten mur, pełen także polskich brzmień, najmocniej przemawia.

Mur Pamięci w koreańskim Busan ma dla Polski znaczenie podwójne. Historyczne – bo upamiętnia Amerykanów polskiego pochodzenia, o których PRL milczała lub których piętnowała jako „zdrajców klasowych”. Symboliczne – bo pokazuje, że naród bywa większy niż zniewolone państwo. Gdy Warszawa musiała klaskać Kim Ir Senowi, Polacy z Chicago, Detroit i Buffalo walczyli i ginęli za wolność Korei Południowej. Ich krew, przelana w obronie wolnego świata, budowała dobre imię Polski, nawet jeśli w kraju nie wolno było o tym mówić. Wojna koreańska obnaża dwoistość polskich losów w zimnej wojnie: z jednej strony – zniewolone państwo, które usługowało agresorowi; z drugiej – wolna diaspora, która stanęła po stronie ofiar. Mur w Busan, z setkami polskich nazwisk, jest świadectwem tej drugiej, wolnej twarzy narodu. To przypomnienie, że nawet w najciemniejszych czasach Polacy potrafili dołożyć własną cegłę do obrony wolności – nie tylko swojej, ale i cudzej.

**Polskie nazwiska na Murze Pamięci w Busan**

Korea Południowa

Starfield Library: Iluzja kultury w sercu koreańskiego konsumpcjonizmu

10/09/202510/09/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W sercu tętniącej życiem dzielnicy Gangnam, w ogromnym centrum handlowym COEX Mall w Seulu, znajduje się miejsce, które przyciąga miliony turystów i mieszkańców rocznie. Starfield Library to nie zwykła biblioteka, lecz spektakularna przestrzeń, gdzie książki stają się dekoracją, a kultura miesza się z komercją. Otwarta w maju 2017 roku, stała się ikoną współczesnej Korei Południowej, symbolizując narodowe aspiracje do nowoczesności. Nie promuje ona jednak czytelnictwa, a jest jedynie sprytnym narzędziem marketingowym. Na pierwszy rzut oka wygląda jak marzenie bibliofila: monumentalne półki sięgające kilkanaście metrów wysokości, wypełnione tysiącami tomów. Jednak haczyk szybko wychodzi na jaw. Większość książek jest niedostępna – nie można ich wypożyczyć ani często nawet dotknąć, bo służą głównie za dekorację. To biblioteka bez pełnego dostępu, gdzie zamiast ciszy i skupienia panuje szum rozmów, błyski fleszy i gwar tłumu. Jej funkcja nie polega na gromadzeniu i udostępnianiu wiedzy, lecz na tworzeniu wizualnego spektaklu – jak muzeum z atrapami eksponatów, które świetnie wyglądają na zdjęciach. Dlaczego jest tak popularna? Wysokie półki i otwarta przestrzeń w COEX Mall są niezwykle fotogeniczne, czyniąc ją rajem dla użytkowników Instagrama i mediów społecznościowych. Lokalizacja w sercu Gangnamu ułatwia dostęp: przy okazji wizyty można zrobić zakupy, zjeść w restauracji czy odwiedzić akwarium.

Wizyta w Starfield to symbol statusu – sygnał, że spędziło się czas w modnym miejscu Korei. Przewodniki turystyczne, blogi i vlogi polecają ją jako „must-see”, przyciągając tłumy. W efekcie powstał kulturowy fenomen: ludzie przychodzą nie po to, by czytać, lecz by „odhaczyć” ikonę. To jedna z najbardziej „instagramowalnych” bibliotek świata – w erze obrazów i krótkich treści książki przegrywają, ale biblioteka jako obraz wygrywa spektakularnie.
Starfield Library zajmuje około 2800 m² na dwóch piętrach COEX Mall, zaprojektowana z myślą o efekcie „wow”. Półki tworzą teatralną scenografię, pełną światła i otwartej przestrzeni – bardziej dekorację filmową niż tradycyjną czytelnię. Zbiory to około 50 tysięcy książek i 600 tytułów czasopism, ale to biblioteka wizerunkowa, nie naukowa. Starfield nie jest instytucją publiczną ani akademicką – stworzył ją Shinsegae Group, właściciel sieci centrów handlowych Starfield. Jej główna funkcja to marketing: przyciąga ludzi do COEX, gdzie po zrobieniu zdjęcia zostają na zakupy. Funkcja kulturowa jest „na pokaz”: organizowane są spotkania autorskie, wykłady i koncerty, dające aurę miejsca kultury, a nie tylko konsumpcji. Jednak to kultura wpisana w logikę galerii – krótka, efektowna, masowa, łatwa w odbiorze, by nie odciągać od sklepów. Społecznie biblioteka oferuje darmowy dostęp i miejsca do pracy, ale hałas dominuje nad ciszą, a tłumy i niedostępność zbiorów czynią skupienie trudnym. Daje poczucie otwartości i wspólnoty, lecz bardziej wizerunkowo niż realnie. Symbolicznie to fascynujący przypadek psychologii kultury: Koreańczycy dbają o „fasadę”, a Starfield pokazuje kraj jako nowoczesny, czytający i kulturalny. Zdjęcia biblioteki obiegają świat, tworząc obraz „innowacyjnej Korei”. Działa jak świątynia konsumpcji udająca świątynię wiedzy – estetyka podnosi zwykłe zakupy na wyższy poziom.
Koreańczycy mają silne przywiązanie do symboli nowoczesności, chcąc pokazać światu, że prześcigają Zachód. Stąd fasadowe „świątynie”: wizualnie spektakularne, ale płytkie funkcjonalnie. Starfield to ikona aspiracji – nie wiedzy, lecz jej wizerunku. Kontrast z prawdziwą biblioteką (np. Narodową) jest uderzający: tam cisza i skupienie, tu efektowność i hałas. To parodia, gdzie rytuałem jest selfie, nie czytanie. Wiedza stała się dekoracją, kultura dodatkiem do zakupów. Ludzie wolą szybkie poczucie uczestnictwa w kulturze niż autentyczny trud lektury.
Starfield Library to nie biblioteka, lecz narzędzie PR-u narodowego – z zewnątrz katedra wiedzy, w praktyce ołtarz galerii, gdzie książki przegrywają z selfie. Pokazuje, jak w erze social media kultura staje się wizualnym spektaklem, a autentyczne czytelnictwo zanika (według badań z 2023 roku, około 57% dorosłych Koreańczyków nie przeczytało ani jednej książki rocznie, a średnia to zaledwie 3,9 książki na osobę). Mimo to działa: przyciąga tłumy, promuje Koreę i COEX. Może to znak czasów – wolimy iluzję wiedzy niż jej trud. Następnym razem w Seulu zajrzyj tam nie tylko po zdjęcie, ale po chwilę refleksji nad naszą „psychologią fasady”.

Korea Południowa · Polska

Dwie twarze cierpienia: Polska i Korea w cieniu okupacji

26/08/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

**Niemieccy żołnierze przełamują barierę graniczną na polskiej granicy 1 września 1939 r.**

W polskiej debacie historycznej i geopolitycznej często pojawia się porównanie losów Polski i Korei w XX wieku. Publicyści, koreaniści, a czasem nawet analitycy geopolityczni wskazują na rzekome podobieństwa: oba kraje znalazły się między potężnymi sąsiadami, straciły niepodległość, doświadczyły okupacji i wojen. Mówi się, że Polska to „Korea Europy”, a Korea – „Polska Azji”. Czy jednak takie analogie są uzasadnione? Nie chodzi o „licytację” na ofiary czy cierpienie – to bez sensu i nieetyczne – ale o zrozumienie różnic w charakterze tych doświadczeń. Celem niniejszego artykułu jest analiza tych porównań w oparciu o fakty historyczne, bez emocjonalnych uproszczeń. Polska przeżyła apokalipsę eksterminacji, Korea – dramat kolonizacji i wojny domowej. Choć oba narody łączy niezłomna wola przetrwania, ich doświadczenia różnią się zasadniczo w skali, charakterze i długotrwałych skutkach.

**Honmachi – japońska dzielnica w Seulu, lata 30. XX w**.

Polska: Laboratorium Okrucieństw XX Wieku
Historia Polski w XX wieku to kronika nieustannego zmagania się z wyniszczeniem. Punktem wyjścia są rozbiory (1772–1795), które wymazały Polskę z mapy Europy na ponad 120 lat. Systematyczna rusyfikacja i germanizacja elit, zsyłki na Syberię (dziesiątki tysięcy osób) oraz konfiskata majątków narodowych miały złamać tożsamość Polaków. I wojna światowa przyniosła kolejne cierpienia: fronty przetaczały się przez ziemie polskie, powodując miliony uchodźców, głód i zniszczenie gospodarki.
Prawdziwa apokalipsa nadeszła podczas II wojny światowej (1939–1945). Polska straciła około 6 milionów obywateli, czyli 17% przedwojennej populacji. W tym 3 miliony polskich Żydów padło ofiarą Holocaustu, który w dużej mierze rozgrywał się na ziemiach polskich w obozach zagłady takich jak Auschwitz, Treblinka czy Majdanek. Etniczni Polacy stracili kolejne 3 miliony, w tym elity intelektualne i wojskowe w akcjach takich jak Intelligenzaktion (masowe egzekucje nauczycieli, lekarzy, prawników) czy zbrodnia katyńska (22 tysiące zamordowanych oficerów przez NKWD). Okupacja niemiecka to codzienny terror: łapanki, publiczne egzekucje (np. Palmiry, Piaśnica, Wawer), przymusowe roboty i głód jako narzędzie wyniszczenia. Generalplan Ost zakładał redukcję populacji Polaków o 30–50% i przekształcenie ich ziem w niemiecką kolonię osadniczą. Powstanie warszawskie (1944) stało się symbolem: Warszawa została zrównana z ziemią, a 200 tysięcy cywilów zginęło. Do tego dochodzi rzeź wołyńska (1943–1944), w której ukraińscy nacjonaliści zamordowali 50–60 tysięcy Polaków.
Po wojnie narzucony przez ZSRR komunizm przedłużył cierpienia: stalinizm, represje polityczne i brak wolności trwały aż do 1989 roku. Polska doświadczyła traumy „niebytu” – przetrwała mimo prób całkowitego unicestwienia jej narodu, kultury i państwowości.

**Okupacja niemiecka Polski w latach 1939–1945 miała niezwykle brutalny charakter**

Korea: Dramat Kolonizacji i Wojny Domowej
Historia Korei (w tym kontekście głównie Korei Południowej) w XX wieku to opowieść o upokorzeniu i walce o tożsamość. Okupacja japońska (1910–1945) była brutalnym okresem kolonialnym trwającym 35 lat. Japonia zlikwidowała koreańską administrację, zakazała używania języka koreańskiego w szkołach i urzędach, a od 1939 roku (polityka Sōshi-kaimei) zmuszała Koreańczyków do przyjmowania japońskich nazwisk. Propaganda promowała lojalność wobec cesarza, a historia Korei była przepisywana, by przedstawiać ją jako „odwieczną część Japonii”. Wyzysk ekonomiczny był wszechobecny: ziemia i przemysł przejęte przez japońskie korporacje (zaibatsu) prowadziły do głodu, szczególnie w latach 30. i 40. Setki tysięcy Koreańczyków zmuszono do pracy przymusowej w kopalniach, fabrykach i armii japońskiej. Jedną z najboleśniejszych zbrodni była tragedia „comfort women” – dziesiątek tysięcy kobiet zmuszanych do prostytucji dla japońskich żołnierzy. Szacuje się, że ofiary okupacji japońskiej w Korei liczone są w setkach tysięcy, głównie z powodu głodu, represji i pracy przymusowej, ale nie było to planowe ludobójstwo na skalę Holocaustu.
Druga wojna światowa nie dotknęła Korei bezpośrednio jako teatru działań – w przeciwieństwie do Polski, nie było tu frontów czy bombardowań. Po 1945 roku podział półwyspu na strefy wpływów ZSRR (Północ) i USA (Południe) doprowadził do wojny koreańskiej (1950–1953). Ten konflikt był katastrofą: zginęło 2–3 miliony cywilów i ponad milion żołnierzy, a infrastruktura została niemal całkowicie zniszczona. Seul zmieniał ręce kilka razy, wiele wiosek zamieniono w popiół, a straty wyniosły około 10% populacji obu Korei. Był to jednak konflikt bratobójczy, wsparty przez mocarstwa (USA, Chiny, ZSRR), a nie zewnętrzna okupacja z intencją eksterminacji. Po wojnie Korea Południowa stała się gospodarczą potęgą, ale trauma kolonizacji i wojny pozostawiła głębokie ślady. Korea pamięta „poniżenie” – utratę języka, tożsamości i godności.

**Seul w trakcie wojny koreańskiej (1950-1953)**

Kluczowe różnice: Eksterminacja kontra asymilacja
Porównanie okupacji niemieckiej w Polsce (1939–1945) z japońską w Korei (1910–1945) ujawnia fundamentalne różnice w celach, metodach i skutkach.
Skala ofiar
• Polska pod Niemcami: Straty to około 6 milionów ludzi, w tym 3 miliony Żydów i 3 miliony etnicznych Polaków. Masowe egzekucje, obozy zagłady (Auschwitz, Majdanek), codzienne łapanki i głód jako broń. Generalplan Ost zakładał wyludnienie Polski i kolonizację przez Niemców.
• Korea pod Japonią: Ofiary szacowane na setki tysięcy, głównie z głodu, pracy przymusowej i represji. Brak planowego ludobójstwa; najcięższe zbrodnie to „comfort women” i przymusowa mobilizacja.
Charakter okupacji
• Polska: Niemcy realizowali politykę eksterminacji i wyniszczenia. Polacy mieli być niewolnikami, a Żydzi – zgładzeni. Polska była traktowana jako teren do wyludnienia i kolonizacji, nie asymilacji. Codzienność to terror: publiczne egzekucje, obozy, deportacje.
• Korea: Japonia prowadziła politykę asymilacji i podporządkowania. Koreańczycy mieli stać się „drugorzędnymi Japończykami” – lojalnymi poddanymi cesarza. Choć brutalna (zakaz języka, indoktrynacja), okupacja miała elementy modernizacji (koleje, szkoły). Nie było obozów zagłady, a represje koncentrowały się na kontroli i eksploatacji.
Trauma psychologiczna
• Polska: Trauma „niebytu” – naród patrzył, jak miliony giną, a miasta są palone.
• Korea: Trauma „poniżenia” – utrata języka, nazwisk, tożsamości.

**Koreańskie uczennice szkoły średniej pod eskortą japońskiego oficera po przymusowej wizycie w chramie shintō w Gwangju**

Porównania Polski i Korei wynikają z geopolitycznych analogii: oba kraje znalazły się między potężnymi sąsiadami, straciły suwerenność, walczyły o przetrwanie. Koreański Ruch 1 Marca (1919) inspirował się polskimi walkami o niepodległość. Jednak uproszczenia, jak „przeżyliśmy to samo”, ignorują różnice. Polska doświadczyła apokalipsy biologicznej – eksterminacji i wyniszczenia. Korea – upokarzającej kolonizacji i wojny domowej. Generalplan Ost to plan zagłady; japońska japonizacja – podporządkowania. Skala ofiar, cele okupantów i codzienne realia były odmienne.
Polska i Korea to dwa narody, które przetrwały dzięki niezwykłej determinacji. Polska przeszła przez piekło eksterminacji, Korea – przez dramat upokorzenia i bratobójczej wojny. Porównania łączą je w walce o wolność, ale różnice w traumach narodowych są zbyt duże, by stawiać znak równości. Historia uczy nas szacunku dla faktów i unikania powierzchownych analogii. Obie nacje zasługują na uznanie za swoją niezłomność, ale ich drogi przez XX wiek były unikalne.