Przez wieki japońska dieta opierała się na ryżu, jęczmieniu i odrobinie warzyw – wystarczająco kaloryczna, by przetrwać, ale zbyt uboga, by rosnąć wysoko. Wszystko zmieniło się po wojnie, gdy do szkolnych stołów trafiło amerykańskie mleko i pszeniczny chleb. Efekt? Największy przyrost średniego wzrostu w nowożytnej historii.
W 1941 roku, gdy Japonia zaatakowała Pearl Harbor, średni wzrost japońskich mężczyzn wynosił około 160-163 cm (kobiety ok. 150-152 cm). Dla porównania, biali Amerykanie mierzyli średnio 174-176 cm, Brytyjczycy i Australijczycy ok. 172-175 cm, a Polacy – według danych z okresu międzywojennego – ok. 168-170 cm. Różnica sięgała nawet 12-15 cm. Niski wzrost Japończyków nie był nowością – od czasów starożytnych aż do końca II wojny światowej pozostawał jednym z najniższych na świecie wśród rozwiniętych społeczeństw.
Przyczyną była przede wszystkim tradycyjna dieta, zwłaszcza w okresie Edo (1603-1868). Dla chłopów (stanowiących większość społeczeństwa) podstawą były węglowodany: ryż, jęczmień i proso. Warzywa ograniczały się głównie do rzodkwi daikon i odrobiny zieleniny, a białko, w tym zwierzęce, było rzadkością – sporadycznie ryby, tofu czy miso. Dieta ta dostarczała wystarczająco dużo kalorii, aby uniknąć masowego głodu, ale była uboga w kluczowe składniki odżywcze – zwłaszcza tiaminę (witaminę B1), co prowadziło do beri-beri, choroby szczególnie powszechnej w miastach okresu Edo. Brakowało też białka, wapnia i innych elementów wspierających wzrost kości i mięśni w okresie dojrzewania (10–15 lat).
Po II wojnie światowej wszystko się zmieniło. W 1946-1947 r. amerykańskie siły okupacyjne, w ramach pomocy humanitarnej wprowadziły szkolne posiłki. Każde dziecko dostawało mleko (początkowo w proszku, później świeże), chleb z amerykańskiej pszenicy oraz gorące danie – często gulasz z wojskowych konserw, doprawiony curry. Te posiłki nie tylko walczyły z powojennym głodem, ale wprowadziły do diety brakujące elementy: białko mleczne, wapń i kalorie z tłuszczu. Był to prawdziwy przełom – program objął miliony dzieci i szybko wyeliminował niedobory żywieniowe.
Efekty były spektakularne. Średni wzrost Japończyków rósł nieprzerwanie przez dekady:
- W 1950 r. 17-latkowie mierzyli ok. 160-161 cm.
- Do lat 70.-80. przekroczyli 170 cm.
- W 2023 r. średni wzrost dorosłych mężczyzn wynosi ok. 171-172 cm (kobiety ok. 158 cm), a nastolatków (17-latków) – 170-171 cm.
Rodzice Nisei (Issei) to imigranci z Japonii z końca XIX i początku XX w., którzy sami byli niscy ze względu na tradycyjną dietę ubogą w białko i składniki odżywcze. Wzrost jest w ok. 60–80% uwarunkowany genetycznie, a efekty środowiskowe (lepsze żywienie) ujawniają się dopiero w drugim-trzecim pokoleniu. Nisei „odziedziczyli” niski potencjał wzrostowy po rodzicach. Imigranckie rodziny często były biedniejsze, pracowały w rolnictwie lub małych biznesach, co oznaczało skromniejsze żywienie. Na Hawajach (skąd pochodziła większość Nisei w armii) dieta plantacyjna też nie sprzyjała wysokiemu wzrostowi.
Wzrost ustabilizował się w latach 90. Według wielu badaczy (m.in. japońskiego Ministerstwa Zdrowia i badań antropologicznych) Japończycy zbliżyli się do genetycznego potencjału – dalsze zwiększanie wymagałoby radykalnych zmian, których nie obserwujemy. Co ciekawe, różnica do białych Amerykanów (dziś ok. 175-177 cm dla mężczyzn, wzrost prawie stagnuje od lat 60.) zmalała do zaledwie 5-6 cm. Amerykanie „urosli” po wojnie tylko o ok. 2-3 cm, podczas gdy Japończycy – o ponad 10 cm!
Ten „cud wzrostu” pokazuje, jak mocno środowisko (głównie dieta i opieka zdrowotna) wpływa na rozwój fizyczny. Podobne trendy widzimy w Korei Południowej (dziś wyższej od Japonii o 2-3 cm dzięki jeszcze większemu spożyciu mięsa i nabiału). W Japonii dieta ewoluowała dalej – więcej mięsa, owoców i warzyw – ale tradycyjne nawyki (dużo ryżu, mało tłuszczu) sprawiły, że wzrost wyhamował wcześniej.
Źródła:
- Dower, John W. (1999). Embracing Defeat: Japan in the Wake of World War II. Wyd. W. W. Norton & Company
- Nishiyama, Matsunosuke (1997). Edo Culture: Daily Life and Diversions in Urban Japan, 1600-1868. Wyd. University of Hawai’i Press
- Program posiłków szkolnych po wojnie: „Feeding the Nation: How Japan’s School Lunches Changed Through the Twentieth Century”, Nippon.com (2025). Link: https://www.nippon.com/en/japan-topics/g02481/
- Dane o wzroście uczniów (17-latkowie w 2024: chłopcy 170,8 cm, dziewczęta 158 cm): „Japanese Boys and Girls Much Taller than a Century Ago”, Nippon.com (2025). Link: https://www.nippon.com/en/japan-data/h02523/
Dalekowschodnie Refleksje 