W cieniu szklanych wieżowców Hongkongu, gdzie pulsuje serce globalnego kapitalizmu, kryje się zapomniane archiwum śmierci: XIX-wieczny cmentarz w Happy Valley. Tu, wśród tropikalnej zieleni, kamienne epitafia szepczą o młodych żołnierzach i dzieciach, które padły ofiarą malarii i cholery – niewidzialnego wroga silniejszego niż jakiekolwiek imperium. To nie tylko groby; to kronika ludzkiego kosztu kolonialnych ambicji i marzeń o wschodnim eldorado, gdzie średnia wieku zmarłych nie przekraczała 25 lat.

Trudne życie w kolonialnym Hongkongu

Hongkong w XIX wieku był niebezpiecznym miejscem. Brytyjczycy do kolonii wysyłali głównie młodych mężczyzn – żołnierzy, marynarzy, urzędników i handlowców w wieku 18–30 lat, czasem kobiety i dzieci (żony oficerów). Tropikalne choroby były w mieście głównym zabójcą: malaria, cholera, dur brzuszny, rzadziej żółta febra, z śmiertelnością 30–95%. W latach 40. XIX wieku co czwarty żołnierz umierał rocznie, głównie z powodu malarii i biegunek.

Wypadki stanowiły kolejne zagrożenie: katastrofy morskie w Victoria Harbour (przed budową latarni), wypadki w porcie, upadki na stromych zboczach. Epidemie powodowały fale pochówków: lata 40.–50. (malaria, cholera), 60. (cholera, dur), 1894 (dżuma), 1918–1919 (grypa hiszpanka). Szczególnie tragiczna była wysoka śmiertelność dzieci, wynikająca z braku szczepień, antybiotyków i trudnego klimatu.

Kamienne archiwa: Hong Kong Cemetery i realia XIX-wiecznego kolonialnego życia

Hong Kong Cemetery, założony w 1845 roku, zaledwie trzy lata po przejęciu wyspy przez Brytyjczyków na mocy Traktatu nankińskiego, to miejsce, które dokumentuje dramatyczne realia początków kolonialnego Hongkongu. Nagrobki, porośnięte tropikalną zielenią, kryją historie młodych ludzi – dzieci, żołnierzy, kobiet – którzy padli ofiarą chorób tropikalnych, wypadków i surowych warunków życia. Średnia wieku zmarłych Brytyjczyków rzadko przekraczała 25 lat, co czyni ten cmentarz nie tylko miejscem pochówku, ale i świadectwem ogromnego ludzkiego kosztu kolonialnej ekspansji. To archiwum śmierci zapisane w kamieniu.

Symboliczny wymiar cmentarza

Hong Kong Cemetery to więcej niż cmentarz. Powstał z konieczności, gdy koloniści zaczęli umierać szybciej, niż przewidywano, głównie z powodu chorób tropikalnych, a nie walk czy buntów. Nagrobki opowiadają o młodych ludziach – mężczyznach w wieku 18–30 lat (żołnierzach, marynarzach, urzędnikach), nielicznych kobietach i dzieciach, często żonach oficerów. Inskrypcje, takie jak „Beloved child”, „Taken too soon” czy „Aged 2 years”, ukazują kruchość życia w kolonii uznawanej za „trudny posterunek”. Cmentarz podkreśla, że nawet potęga Royal Navy nie mogła oprzeć się malarii czy cholerze, a dla wielu młodych ludzi Hongkong stał się miejscem, z którego nigdy nie wrócili do domu.

Choroby tropikalne: Niewidzialny wróg kolonistów

W połowie XIX wieku tropikalne choroby były największym zagrożeniem dla Europejczyków w Azji Południowo-Wschodniej. W Hongkongu, przejętym w 1842 roku, warunki były wyjątkowo trudne. Wyspa, gorąca i wilgotna, z bagnistym nabrzeżem pełnym stojącej wody, stanowiła idealne środowisko dla komarów i patogenów. Brytyjscy żołnierze i urzędnicy umierali masowo – nie od działań zbrojnych, lecz od chorób. W 1843 roku śmiertelność wśród brytyjskich żołnierzy sięgała 10–11% rocznie, a w niektórych jednostkach nawet 25%, czyniąc Hongkong jednym z najbardziej śmiercionośnych posterunków Imperium. W ciągu pierwszych 25 lat zmarło ponad 5000 wojskowych.

Główne Choroby:

• Malaria: Największy zabójca, powszechny w bagnistych rejonach Central i Sheung Wan. Do lat 90. XIX wieku, gdy Patrick Manson odkrył rolę komarów w przenoszeniu malarii, leczenie było chaotyczne. Chinina stosowana bez drenażu terenów czy moskitier miała ograniczoną skuteczność.
• Cholera: Epidemie nawiedzały kolonię przez cały wiek z powodu fatalnego stanu sanitarnego – braku kanalizacji, ścieków spływających do zatoki, wody pitnej z zanieczyszczonych źródeł.
• Dżuma dymienicza: Pierwsze przypadki w maju 1894 roku w Kantonie dotarły do Hongkongu, wywołując pandemię. Wcześniejsze, sporadyczne przypadki w portowych dzielnicach wiązano ze szczurami i pchłami.
• Dur brzuszny i biegunki: Powszechne w koszarach i zatłoczonych barakach portowych, potęgowane przez brak higieny.

Czynniki sprzyjające epidemiom

Epidemie w XIX-wiecznym Hongkongu napędzał gorący i wilgotny klimat, który sprzyjał namnażaniu komarów i rozwojowi bakterii w wodzie, pogarszając sytuację zdrowotną. Brak infrastruktury, takiej jak kanalizacja, odwodnienia czy wodociągi, zmuszał mieszkańców do korzystania z beczkowozów i studni, co zwiększało ryzyko zanieczyszczenia.

W dzielnicach takich jak Sheung Wan, gdzie chińska ludność żyła w gęsto zabudowanych „domach klatkach”, tłok i bieda przyspieszały rozprzestrzenianie się chorób. Ograniczona wiedza medyczna dodatkowo komplikowała sytuację – teoria miazmatów (złe powietrze) dominowała do lat 80. XIX wieku, skłaniając kolonistów do stawiania wiat (konstrukcje lub rozwiązania architektoniczne mające na celu zwiększenie przepływu powietrza w budynkach lub przestrzeniach publicznych) dla lepszej wentylacji zamiast walki z prawdziwymi źródłami chorób, jak komary czy zanieczyszczona woda.

W koszarach, szpitalach czy domach kolonistów dodawano werandy lub otwarte przestrzenie, które miały zapewniać „świeże powietrze” i rozpraszać rzekome miazmaty. Budynki projektowano z wysokimi sufitami i oknami, aby poprawić wentylację, wierząc, że to zredukuje ryzyko chorób. Nie osuszano systematycznie bagien, które były wylęgarnią komarów, bo uważano, że to opary z bagien są problemem, a nie owady. Nie inwestowano również w kanalizację ani oczyszczanie wody, ponieważ wierzono, że choroby biorą się z „złego powietrza” wokół ścieków, a nie z samych bakterii w wodzie.

Dżuma 1894: Epicentrum globalnej pandemii

Wiosną 1894 roku dzielnica Tai Ping Shan w Sheung Wan stała się miejscem wybuchu dżumy dymieniczej. Zatłoczone budynki czynszowe, brak kanalizacji, przepełnione latryny i śmieci przyciągały szczury, a ich pchły przenosiły bakterię na ludzi. Epidemia eksplodowała: dziesiątki, potem setki przypadków dziennie. W ciągu kilku miesięcy zmarło 2317–2485 osób, głównie chińskich robotników, przy śmiertelności 92–93%.

Brak antybiotyków ograniczał leczenie do izolacji. Brytyjskie władze początkowo bagatelizowały problem, dopóki choroba nie zagroziła Europejczykom. Z Hongkongu dżuma rozprzestrzeniła się statkami handlowymi do Indii (miliony zgonów), San Francisco (epidemia w Chinatown w 1900 roku), Australii, Afryki i Ameryki Południowej, czyniąc kolonię epicentrum trzeciej pandemii dżumy.

Świadectwo historii

Hong Kong Cemetery, wśród współczesnych wieżowców, pozostaje świadectwem kruchości ludzkiego życia wobec natury i historii. Nagrobki młodych kolonistów, dzieci i rodzin opowiadają o cenie kolonializmu, gdzie choroby tropikalne okazywały się silniejsze niż imperialne ambicje. To miejsce przypomina, że za blaskiem Imperium Brytyjskiego kryły się tysiące ludzkich tragedii.

W XIX-wiecznym Hongkongu, świeżo zdobytym klejnocie brytyjskiej korony, Europejczycy przybywali z marzeniami o szybkim bogactwie, ale szybko odkrywali, że tropikalna kolonia potrafi być bezlitosna. Zaduchowe ulice chińskiej dzielnicy, wilgoć i epidemie malarii, tyfusu czy dżumy zbierały obfite żniwo wśród białych przybyszów, którzy masowo umierali w pierwszych latach pobytu. Ratunkiem stała się ucieczka na wysoki, chłodniejszy Victoria Peak – oazę zdrowia zarezerwowaną dla elity. Tylko jak się tam dostać po stromych, błotnistych ścieżkach? Odpowiedź była prosta i jakże kolonialna: na plecach chińskich tragarzy, którzy dźwigali swoich panów w lektykach na szczyt luksusu.

Hongkong w XIX wieku był dla Europejczyków miejscem pełnym kontrastów: z jednej strony obietnica bogactwa i przygody, z drugiej śmiertelne zagrożenia w postaci tropikalnych chorób. Szerzące się epidemie malarii, tyfusu i dżumy (zwłaszcza ta z 1894 r., która pochłonęła tysiące ofiar) sprawiały, że nisko położone dzielnice portowe, takie jak Central, uważano za „zaduchowe” i niezdrowe. To przekonanie było powszechne w całym Imperium Brytyjskim – podobnie jak w Indiach, gdzie Europejczycy uciekali do „hill stations” jak Shimla czy Darjeeling, lub w Afryce tropikalnej.

W Hongkongu ratunkiem stało się wzgórze Victoria Peak (znane jako The Peak), uznawane za oazę zdrowia: wyżej, chłodniej, z czystszym powietrzem i mniejszą wilgotnością. To tam, na wysokości ponad 500 metrów n.p.m., powstawały ekskluzywne rezydencje, kluby i letnie domy dla kolonialnej elity – administratorów, bogatych handlowców i oficerów.

Ale dojazd na szczyt nie był prosty. Dystans z dzielnicy Central to zaledwie 2-3 km, ale różnica wysokości przekracza 400 metrów, a ścieżki były strome i śliskie, zwłaszcza w porze monsunów. Brytyjczycy, uparcie trzymający się europejskiego ubioru – ciężkich garniturów, sukien i kapeluszy – nie wyobrażali sobie pokonywania tej trasy pieszo. Zanim w 1888 r. uruchomiono Peak Tram, jedynym praktycznym sposobem było… dać się wnieść. I tu wchodzą lektyki – drewniane krzesła z baldachimem chroniącym przed słońcem lub deszczem, osadzone na drążkach i niesione przez dwóch lub czterech chińskich tragarzy, zwanych „coolies”.
To nie była okazjonalna ekstrawagancja, lecz codzienna rzeczywistość dla urzędników, bankierów, żon oficerów i ich rodzin.

Zawód kulisa na The Peak był lepiej opłacany w porównaniu do innych prac fizycznych, co nadawało mu pewien prestiż wśród lokalnych, ale wymagał ogromnej siły i wytrzymałości. Tragarze musieli pokonywać stromizny nawet w ulewnym deszczu, gdy ścieżki zamieniały się w błoto. Brytyjczycy w pamiętnikach i listach skarżyli się na dyskomfort w monsunach, ale dla tragarzy to była ciężka harówka, często kończąca się urazami. Istniały dwa główne typy publicznych lektyk: lekkie, wykonane z rattanu i bambusa, idealne na strome ścieżki, oraz cięższe, bardziej luksusowe modele.

Sceny te uwieczniano na rycinach, pocztówkach i zdjęciach – czasem groteskowo, bo lektyki przypominały małe klatki, w których „uwięzieni” Europejczycy kontrastowali z wysiłkiem tragarzy. To była żywa ilustracja kolonialnej segregacji: „panowie” wynoszeni na plecach „poddanych”. The Peak stał się enklawą elity, wzmocnioną w 1904 r. ustawą zakazującą Chińczykom osiedlania się tam (z wyjątkiem służby). W 1888 r. otwarto Peak Tram – kolejkę linowo-terenową, początkowo napędzaną parą (elektryczność wprowadzono w 1926 r.).

Nie powstała dla turystów, lecz by ułatwić elitom dojazd do rezydencji. Tramwaj szybko zastąpił lektyki jako główny środek transportu, choć te drugie używano jeszcze przez dekady, zwłaszcza w deszczu czy dla wygody. Co zaskakujące, lektyki przetrwały nawet po II wojnie światowej – służyły m.in. kobietom w ciąży podróżującym na Peak czy do szpitali.

Źródła i inspiracje:

• Frank Welsh, A History of Hong Kong, 1997
• Jan Morris, Hong Kong, 1997

Podobne artykuły:

Kamienne kroniki: Śladami chorób i życia w XIX-wiecznym Hongkongu

W kolonialnym Hongkongu XIX i XX wieku, gdzie Brytyjczycy rządzili z góry, a Chińczycy pozostawali na marginesie, pojawienie się eurazjatyckiego pośrednika było jak mistrzowski gambit w psychologicznej grze o władzę i akceptację. Sir Robert Ho Tung, pół-Chińczyk i pół-Europejczyk, opanował sztukę balansowania między dwoma światami do perfekcji. Dzięki sprytowi, małżeństwom i filantropii zbudował fortunę, przełamał bariery elit i stał się symbolem mostu Wschód-Zachód. Jego historia to lekcja, jak w podzielonym społeczeństwie przetrwać – i zwyciężyć.

W kolonialnym Hongkongu, gdzie brytyjskie elity strzegły swych zamkniętych kręgów, sir Robert Ho Tung przełamał bariery i stał się legendą. Cioteczny dziadek Bruce’a Lee zbudował fortunę w cieniu wielkich firm handlowych, zdobywając tytuł szlachecki od Imperium Brytyjskiego. W 1899 roku rzucił wyzwanie Brytyjczykom, zakładając The Chinese Club – alternatywę wobec ekskluzywnego Hong Kong Clubu, do którego dopuszczano wyłącznie brytyjskich kupców i urzędników państwowych, a kobiety i osoby o ‘niewłaściwym’ pochodzeniu były z góry wykluczane. Pół-Chińczyk, pół-Holender, Ho Tung stał się symbolem Hongkongu – miasta balansującego między Wschodem a Zachodem. Jego historia to opowieść o sprycie, filantropii i psychologicznym mistrzostwie w lawirowaniu w podzielonym świecie.

Urodzony 22 grudnia 1862 roku w Hongkongu, Ho Tung był synem Charlesa Henry’ego Maurice’a Bosmana, holenderskiego kupca i konsula Holandii, oraz Sze Tai, Chinki z powiatu Bao’an. Jako Eurazjata zajmował trudną pozycję: dla Brytyjczyków „zbyt chiński”, dla Chińczyków – „zbyt biały”. Ta podwójna tożsamość okazała się jednak jego największym atutem. Dzięki znajomości angielskiego i kantońskiego oraz biegłości w brytyjskiej etykiecie potrafił poruszać się w obu światach, a jako pośrednik łączył brytyjskich decydentów z chińskimi kupcami, budując mosty w rzeczywistości pełnej podziałów.

Jego fortuna wyrosła właśnie z tej roli pośrednika. Zyski inwestował w nieruchomości na Victoria Peak – ekskluzywnej enklawie brytyjskiej elity – oraz w inne przedsięwzięcia, stając się przed 35. rokiem życia najbogatszym człowiekiem w kolonii. Sekret tkwił w psychologicznym wyczuciu: Ho Tung dostrzegał szanse tam, gdzie inni widzieli przeszkody, i zdobywał zaufanie zarówno Brytyjczyków, jak i Chińczyków, umiejętnie balansując między ich światem wartości.

Filantropia była jego kluczem do budowania „moralnego kapitału”. Wspierając szpitale i szkoły, okazywał oddanie tradycyjnym wartościom chińskim, a jednocześnie zyskiwał szacunek brytyjskiej elity. Potrafił łączyć wschodnią hojność z zachodnią etykietą. Jego małżeństwa – z Eurazjatką i Chinką o buddyjskich korzeniach – odzwierciedlały tę zdolność do balansowania między kulturami, wzmacniając obraz człowieka-łącznika dwóch światów. Z czasem jego bogactwo, filantropia i rola mediatora między kulturami zyskały mu szacunek Brytyjczyków, którzy pod koniec XIX wieku potrzebowali lokalnych partnerów gospodarczych.

W 1915 roku otrzymał tytuł Knight Bachelor (Rycerz Kawaler) jako jeden z pierwszych Chińczyków w Hongkongu, a w 1955 roku – KBE (Knight Commander). Nagrody te były uznaniem za lojalność, hojność i wsparcie dla imperium. Mieszkaniec Victoria Peak, anglofil i szanowany filantrop, w oczach Brytyjczyków był ucieleśnieniem „cywilizowanego” Chińczyka.

Rodzinne powiązanie z Bruce’em Lee dodaje jego historii dodatkowego kolorytu. Matka Bruce’a, Grace Ho, była córką Ho Kom-tonga, przyrodniego brata Roberta. Rodzinne powiązania z Ho Tungiem sprawiały, że Bruce Lee wyrastał w cieniu jednej z najbardziej potężnych dynastii Hongkongu.

Sir Robert Ho Tung zmarł 26 kwietnia 1956 roku. Jego życie pozostawiło trwałe dziedzictwo: jako jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych Eurazjatów w Hongkongu łączył świat chińskich kupców i brytyjskiej elity. Założyciel The Chinese Club, filantrop i strateg, ukształtował oblicze miasta, które do dziś nosi ślady jego wizji – od instytucji charytatywnych po prestiżowe dzielnice.

Źródła i inspiracje:

• May Holdsworth, Sir Robert Ho Tung: Public Figure, Private Man, 2022
• Matthew Polly, Bruce Lee. Życie, Wyd. Znak Literanova, 2019