Tramwaje Ding-Ding to jedno z moich absolutnie ulubionych doświadczeń w Hongkongu. Górny pokład daje głęboki relaks i poczucie beztroski, a jednocześnie wyjątkową perspektywę na żywą, nadbrzeżną część wyspy. To nie jest zwykła przejażdżka tramwajem – to medytacja w ruchu, kontemplacja w samym centrum miejskiego zgiełku.

Wysoko, ale nie dominująco

Na górnym pokładzie Ding-Ding siedzimy wysoko, ponad tłumem na chodnikach, ale bez poczucia dominacji czy wyższości. Tramwaj sunie powoli, w jaskrawym kontraście do pośpiechu Hongkongu. Ta powolność daje czas na dostrzeżenie detali: ruchów ludzi, ich interakcji, spojrzeń, gestów w codziennej pracy. Perspektywa z góry łamie zwykłą geometrię doświadczenia ulicy – patrzymy na przechodniów trochę z góry, jak z balkonu w teatrze na scenę poniżej.

To psychologicznie bezpieczna wyższość: bez rywalizacji, bez agresji. Przywraca poczucie bycia obserwatorem życia, a nie jego menedżerem czy uczestnikiem w ciągłym biegu. Hongkong wzmacnia ten efekt i to nie jest przypadek. Miasto jest pionowe, gęste, czasem przytłaczające neonami i wieżowcami. Tymczasem tramwaj – stary, drewniany, skrzypiący – sunie w tempie z XIX wieku. Ten konflikt epok działa jak balsam na psychikę: nowoczesność pędzi, a my pozwalamy sobie na powolność.

Porównanie z Dallas: dlaczego Hongkong wygrywa

Próbowałem podobnego doświadczenia w Dallas – na zabytkowym M-Line Trolley. To miła przejażdżka: wolny pojazd, sympatyczna kapsuła historii, sympatyczni motorniczy (jak większość Teksańczyków), nawet Jessie, mój pies, cieszyła się jazdą. Ale to nie to samo co Ding-Ding. Brakowało piętra wyżej, ale przede wszystkim brakowało życia na ulicach.

Ulice Dallas są spokojne, niskokontrastowe. Po jednym czy dwóch przejazdach znamy całą trasę, przewidujemy kolejne sceny. Nie ciągnie, by wracać po raz kolejny. W Hongkongu jest odwrotnie: trasy nie da się „poznać” na wylot. Z każdym przejazdem scenografia się zmienia – żywa, nieprzewidywalna, jak w ogromnym mrowisku. Wolę przejechać z punktu A do B Ding-Dingiem, nawet jeśli zajmie to dłużej niż metrem, gdyż ta uliczna scenografia nie jest zaprojektowana przez planistów czy scenografów. Wynika po prostu z konieczności życia – jest chaotyczna, niepowtarzalna, niewyczerpalna.

Miasto w działaniu, nie na pokaz

Ulice, po których jeździ Ding-Ding, pełne są ludzi przy pracy: dostawców, sklepikarzy, sprzątaczy, robotników, zakupowiczów, smakoszy polujących na kulinarne doznania w restauracjach dai pai dong. To miasto w trakcie działania – praca „wycieka” na ulicę, jest widoczna, cielesna, namacalna.

W Dallas praca jest schowana: zamknięta w klimatyzowanych biurowcach, oddzielona od ulicy. W Hongkongu można obserwować ją bezpośrednio – jak rzemieślnika w warsztacie czy japońskiego mistrza sushi przy kontuarze. To wciąga.

Obserwacyjny flow – rzadki i zdrowy stan

Dlaczego ta przejażdżka to nie tylko relaks, ale prawdziwy stan przepływu (flow)? Psychologia przepływu Mihály’ego Csíkszentmihályi’ego mówi o kilku warunkach, które Ding-Ding spełnia w idealny sposób:

1. Jasna struktura – tramwaj jedzie ustalonym torem, a pasażer po prostu siedzi. Koniec zadań, zero decyzji.
2. Brak konieczności kontroli – nie prowadzimy, nie optymalizujemy trasy, nie reagujemy na nic.
3. Umiarkowana stymulacja – dużo się dzieje wokół, ale nic nie wymaga naszej reakcji czy interwencji.
4. Zanurzenie uwagi – połączenie ruchu, wysokości, panoramy i mikro-scenek ulicznego życia utrzymuje uwagę miękką, ale ciągłą.

To flow obserwacyjny, nie wykonawczy – rzadki i wyjątkowo zdrowy dla psychiki w dzisiejszym świecie pełnym wymagań i wielozadaniowości.

Poczucie flow w Ding-Dingu nie kończy się wraz z ostatnią stacją – nie ma tu puenty ani wrażenia „odhaczonego” celu. Za każdym razem inne światło pada na ulice, inni ludzie wypełniają chodniki, inny jest rytm dnia roboczego miasta. Zawsze jest powód, by jechać znowu.

Dallas jest miłe, ale domknięte i kompletne. Hongkong jest z definicji niekompletny – nie chce być w pełni zrozumiany. Chce być jedynie obserwowany. W nieskończoność. W Hongkongu metro służy celom praktycznym. Na spokojniejszą chwilę zostaje Ding-Ding – górny pokład, otwarty widok i miasto płynące swobodnie. Prosta przyjemność, a jednak jedna z najgłębszych, jakie miasto potrafi podarować.

Źródła i inspiracje:

• Mihaly Csikszentmihalyi, Flow. Stan przepływu, Wyd. Feeria, 2023

W zatłoczonym Hongkongu, gdzie wszystko pędzi – od metra po giełdę – jest jeden środek transportu, który konsekwentnie ignoruje pośpiech. Piętrowe tramwaje, pieszczotliwie zwane „Ding Ding” od dźwięku podwójnego dzwonka ostrzegającego pieszych, to żywy pomnik przeszłości w mieście przyszłości. Sunąc leniwie z prędkością zaledwie 25-30 km/h między monstrualnymi wysokościowcami, przypominają, że nie wszystko musi gnać do przodu. A jednak przetrwały ponad 120 lat, bijąc rekordy i wożąc miliony – bo czasem wolniej znaczy lepiej.

Piętrowe tramwaje są wyjątkowym elementem miejskiego krajobrazu Hongkongu – jedynego miasta na świecie, którego flota tramwajowa składa się w całości z tramwajów piętrowych. Dziś to około 165 pojazdów, co daje mu tytuł największej takiej floty na świecie według Księgi Rekordów Guinnessa (od 2021 roku). Co więcej, to jedyne miejsce, gdzie w regularnej komunikacji miejskiej kursują zarówno piętrowe tramwaje, jak i piętrowe autobusy.

Pierwszy tramwaj w Hongkongu, jeszcze jednopoziomowy, wyjechał na ulice w 1904 roku – w czasach, gdy miasto było świeżo po epidemii dżumy i brytyjskiej kolonii marzącej o nowoczesności. Już w 1912 roku, wraz z rosnącym tłokiem, wprowadzono pierwsze otwarte piętrowce z „ogrodowymi” siedzeniami na górze, idealnymi na tropikalny wiatr. Do lat 20. dodano dachy, a po II wojnie światowej tramwaje stały się pstrokatymi billboardami reklamowymi – tradycja, która trwa do dziś.

Aż do lat 40. XX wieku obowiązywała w nich segregacja rasowa – klasa pierwsza dostępna wyłącznie dla Europejczyków (głównie Brytyjczyków) oraz elity kolonialnej, z wyższymi cenami biletów i niepisanymi zasadami społecznymi. Lokalni mieszkańcy musieli zadowolić się klasą drugą (lub trzecią w pierwszych latach). Segregacja była nieformalna, ale skuteczna – typowy kolonialny porządek w miniaturowej wersji.

W latach 50. i 60. tramwaje stały się popularnym miejscem na randki w przeludnionym mieście, zwłaszcza wieczorami – górne piętro oferowało odrobinę prywatności w morzu ludzi. Były też areną ryzykownych popisów młodzieży: wyskakiwanie z jadących tramwajów to była wtedy część hongkońskiej kultury buntu. Mimo niskiej prędkości, wymagało to akrobatycznych umiejętności i przeskoczenia niskich drzwiczek lub barierek – nie zawsze kończyło się szczęśliwie. Starsze wagony miały otwarte lub krótkie wejścia, co ułatwiało takie akrobacje osobom sprawnym fizycznie. Jak wspomina w swojej autobiografii „Never Grow Up” Jackie Chan, urodzony w Hongkongu w 1954 roku, właśnie tak „trenował” swoje przyszłe kaskaderskie umiejętności już jako nastolatek – przeskakując nad drzwiami „Ding Ding” w biegu, na długo zanim zaczął ryzykować życie przed kamerami.

Hongkońskie piętrowe tramwaje wchodzą w wyjątkowy sposób w interakcję z przestrzenią miejską, zwłaszcza charakterystycznymi wysokościowcami, tworząc unikalny krajobraz. Widok „Ding Ding” przejeżdżającego obok drapaczy chmur to kwintesencja Hongkongu – kontrast starego z nowym.

Dziś, w 2025 roku, tramwaje nadal wożą około 150-200 tysięcy pasażerów dziennie, kosztując zaledwie 3,3 HKD za bilet (dorośli) – najtańszy transport w mieście. Mają specjalne turystyczne wagony w stylu lat 20. czy imprezowe do wynajęcia. W erze MTR i autonomicznych pojazdów te wolne, zielone relikty przetrwały dzięki nostalgii, gęstości miasta i… urokowi. Bo w Hongkongu „Ding Ding” to nie tylko tramwaj – to kawałek duszy.

Źródła i inspiracje:

• Jackie Chan, Never Grow Up, 2018
• Strona internetowa hongkońskich tramwajów: hktramways.com

Etymologia nazwy „Hongkong” wywodzi się z kantońskiego wyrażenia „Heung Gong”, co można przetłumaczyć jako „Pachnący Port”. Nawiązuje ona do aromatu handlowanych tu towarów, takich jak przyprawy, zioła, czy popularnych zwłaszcza w przeszłości mirra, kamfora i kadzidło. Nazwa ta nie odnosi się jednak wyłącznie do odległej historii miasta, gdyż w dalszym ciągu niezwykła jest niezliczona ilość aromatów i ich kombinacji unoszących się w powietrzu.
Zmysł węchu jest przez nas zazwyczaj traktowany jako ten mniej istotny, drugorzędny w porównaniu ze wzrokiem, słuchem, smakiem czy nawet dotykiem, jednakże niesłusznie, gdyż pełni nie mniej ważną od nich rolę, a jedynie funkcjonuje zazwyczaj poza naszą świadomością, nie narzuca się, a w dodatku szybko adaptuje do nowych zapachów. Dopiero zmagania z COVID-19, kiedy zachorowania często prowadziły do utraty lub osłabienia węchu i związanego z tym komfortu życia, uświadomiły nam, jak ważną rolę odgrywa ten zmysł w naszym życiu.

Hongkong znany jest ze swojej bogatej sceny kulinarnej, łączącej tradycje kantońskie i chińskie z wpływami z innych części Azji i świata. Aromaty unoszące się z restauracji i straganów są lekkie, kuszące, ziołowe, słodko-kwaśne, szczególnie atrakcyjne dzięki stosowaniu w tutejszej kuchni wielu przypraw i ziół, takich jak bazylia i kolendra oraz technik gotowania – na woku i parze. Najbardziej intensywne zapachy wydają się jednak unosić w okolicach bocznych uliczek, takich jak ta. To właśnie przy nich często znajdują się restauracyjne kuchnie, a zapachy przenikają przez tylne wejścia bezpośrednio do otoczenia. Adaptacja do zapachów sprawia, że w restauracjach szybko przestajemy zwracać na nie uwagę, mózg zaczyna je ignorować, ale w Hongkongu, gdzie zapachy zmieniają się z każdym krokiem, cały czas jesteśmy ich świadomi, co pozytywnie wpływa na nastrój i samopoczucie. Ich złożoność, choć niezwykle przyjemna, była dla mnie jednak zbyt skomplikowana, przez co nie byłem w stanie wyodrębnić żadnego konkretnego zapachu i przypisać do jakiejkolwiek potrawy.

Reakcje na zapachy mogą być oczywiście bardzo indywidualne, zależne od naszej genetyki, osobistych doświadczeń, preferencji, wrażliwości zapachowej, a nawet kultury, w której się wychowaliśmy. W kuchni japońskiej, która generalnie preferuje dania subtelnie przyprawione, symbolika zapachów jest często kojarzona z tradycją, przemijaniem, refleksją, praktykami medytacyjnymi i tradycyjnymi sztukami. Potrawy są bardziej minimalistyczne, zapachy bardziej subtelne, przez co osoby z nadwrażliwością węchową mogą preferować doświadczenia kulinarno-zapachowe z Japonii. W kuchni koreańskiej znów, której aromaty zdają się być bardziej intensywne, ciężkie, charakterystyczne dla surowszego klimatu tego miejsca, są często wynikiem użycia pikantnych, kwaśnych i fermentowanych składników oraz potraw z grilla, co ma odzwierciedlać dynamikę i bogactwo smaków. Co ciekawe, często rozdzielamy smak i zapach, jakby niewiele miały ze sobą wspólnego, choć w rzeczywistości oba są ściśle ze sobą powiązane. To, co nazywamy „smakiem”, jest tak naprawdę kombinacją pięciu podstawowych smaków i zapachów, a ponad 80% tego, co uważamy za smak, jest związane z naszym węchem. W przypadku utraty węchu (anosmia) tracimy także m.in. przyjemność, jaką daje nam spożywanie posiłków.

Hongkong być może już za sobą ma swoje złote czasy, a chiński autorytaryzm przydusił ducha tego miejsca, ale pomimo politycznych i ekonomicznych zawirowań to wciąż jedno z najbardziej fascynujących miast świata, o niepowtarzalnym, kosmopolitycznym charakterze i wzajemnym przenikaniu się wschodnich i zachodnich wpływów. Spacerując jego ulicami, odkrywamy wiele uroków i niezwykłości, ale każdy z nas, przez swoje własne doświadczenia i potrzeby, odbiera to miejsce inaczej, stąd wiele różnych i często sprzecznych i ambiwalentnych opinii na temat Hongkongu i jego mieszkańców. Jak każde popularne wśród turystów miasto świata, również Hongkong ma więc zarówno swoich gorących wielbicieli, jak i tych, którzy jego dynamiki i mieszkańców nie lubią.

Wśród tych drugich jest zaskakująco wielu Singapurczyków, którzy nierzadko zarzucają Hongkończykom szorstkość obyczajów, oraz Filipińczyków – żyje ich tutaj około 200 tysięcy – wskazujących na problem z ksenofobią. Jak wszyscy, mają mieszkańcy Hongkongu swój narodowy charakter, z jego pozytywnymi i negatywnymi stronami. Przykładowo, w kwestii higieny i BHP standardy są tutaj wciąż niższe niż na Zachodzie, co jednak nie przeszkadza mieszkańcom tej byłej brytyjskiej kolonii cieszyć się od kilku lat największą w świecie długowiecznością.

Pewne aspekty życia w Hongkongu mogą być nieprzyjemne dla obcokrajowców tutaj przebywających, ale pewnie nie stanowią takiego problemu dla tubylców lub większości z nich, jak chociażby wspinanie się po stopniach tych słynnych wąskich i czasami obskurnych klatek schodowych w części starszej zabudowy miasta. U osób z klaustrofobią lub kobiet, które nie lubią przeciskać się obok nieznajomych mężczyzn, wywołują dyskomfort. Hongkong jest górzystym miastem, więc na całym jego terytorium często możemy natknąć się na schody.

W starszych dzielnicach pełnią one funkcję ciągów pieszych. Dla tych osób, które lubią spędzać czas na obserwowaniu ludzi, HK może doskonale służyć temu celowi, gdyż geografia, klimat i unikalne kulturowe prądy ukształtowały to miasto i jego mieszkańców w taki sposób, że część ich codziennych aktywności odbywa się na świeżym powietrzu. Oczywiście, trzeba być przygotowanym na różne, bardziej lub mniej przyjemne niespodzianki, ale tego chyba turyści często się spodziewają i tego oczekują. Hongkong jest miastem, które warto zobaczyć.