W dżungli Wietnamu nie dało się zatrzymać deszczu ani osuszyć błota. Można było jedynie szybciej schnąć i mniej gnić. Jungle boots M-1966 (tzw. buty tropikalne lub buty dżunglowe) – czarne, nylonowe, z otworami drenażowymi i stalową wkładką – były czystym wyrazem tego realistycznego, niemal stoickiego myślenia. Ale poza funkcją przetrwania niosły coś więcej: stały się kotwicą psychiczną dla żołnierzy, którzy codziennie stawiali krok w nieznane.

Psychologia Jungle Boots M-1966: buty, które uczyły akceptacji chaosu

Wojna w Wietnamie nie była jedynie konfliktem zbrojnym. Była brutalnym starciem człowieka z naturą – wilgotną, gorącą, nieubłaganą dżunglą, która nie wybaczała błędów w wyposażeniu ani w myśleniu. Jednym z najważniejszych elementów ekwipunku amerykańskiego piechura stały się buty bojowe M-1966, znane powszechnie jako jungle boots. Nie były to eleganckie, paradne buty – przeciwnie: ich forma była czystym pragmatyzmem, odpowiedzią na środowisko, w którym woda, błoto i infekcje decydowały o przeżyciu.

Poza funkcją fizyczną te buty niosły jednak znacznie głębsze znaczenie psychologiczne. Stały się symbolem adaptacji do chaosu i mikroskopijnej kontroli w świecie pozbawionym kontroli. Jednocześnie były somatycznym zapisem trudu i traumy. W tym tekście przyjrzymy się temu, jak jungle boots M-1966 wpływały na psychikę żołnierzy – od codziennego radzenia sobie ze stresem, przez poczucie sprawczości, aż po długoterminowe procesy pamięci i żałoby.

Konstrukcja butów: realizm w obliczu nieubłaganego środowiska

Model M-1966 był rozwinięciem wcześniejszych amerykańskich tropikalnych butów bojowych oraz pierwszych modeli jungle boots z początku lat 60., już w pełni dopasowanym do realiów wojny wietnamskiej. Kluczowe cechy konstrukcyjne odzwierciedlały zasadniczą zmianę myślenia: zrezygnowano z iluzji „nie dopuścić wody do środka”, ponieważ w tropikach było to po prostu niemożliwe. Zamiast tego postawiono na szybkie schnięcie i skuteczny drenaż.

Cholewka łączyła skórę – zapewniającą wytrzymałość i ochronę – z nylonem, który poprawiał wentylację i skracał czas wysychania. Po bokach umieszczono otwory drenażowe: prostą, ale genialną innowację, pozwalającą wodzie swobodnie wpływać do środka i równie szybko wypływać. Podeszwa typu Panama miała agresywny bieżnik, zaprojektowany z myślą o błocie, gnijących liściach i gliniastym gruncie. Była cienka i elastyczna, pozbawiona zbędnego „komfortu”, za to wyposażona w cienką stalową wkładkę chroniącą przed punji stakes – zaostrzonymi bambusowymi palikami, często nasączonymi toksynami, powszechnie stosowanymi przez Viet Cong.

Całość zaprojektowano w celu ograniczenia ryzyka trench foot i jungle rot – gnicia stóp spowodowanego permanentną wilgocią. Wentylacja była ważniejsza niż izolacja. Nie były to buty do wygodnego marszu, lecz do przetrwania. Ich filozofia była prosta: nie walczysz z dżunglą, tylko dostosowujesz się do niej. Psychologicznie był to czysty stoicyzm – akceptacja tego, czego nie da się zmienić (deszczu, błota, wilgoci) i skupienie się na tym, co można kontrolować (czas schnięcia, stan skóry, ryzyko infekcji).

Psychologia niskiego statusu i realnej roboty

W przeciwieństwie do lśniących butów paradnych czy oficerskich, jungle boots M-1966 nie niosły mitu rycerza ani estetyki zwycięzcy. Były butami zmęczonego piechura, patrolowego grunt-a – człowieka na dole hierarchii, który bezpośrednio ponosił konsekwencje decyzji podejmowanych wysoko nad nim. Symbolizowały niski status w najlepszym sensie: brak pozowania i absolutny prymat funkcjonalności.

Żołnierze noszący te buty nie byli bohaterami z plakatów rekrutacyjnych, lecz ludźmi wykonującymi brudną, wyczerpującą pracę. To doświadczenie kształtowało specyficzne poczucie tożsamości: nie dumę z blasku, lecz dumę z wytrzymałości. Jungle boots były wizualnym i cielesnym potwierdzeniem przynależności do świata realnej roboty, a nie do świata narracji.

Stopy jako warunek przeżywalności i sensu

W Wietnamie stopy były nie tylko ważne – były krytyczne. Grzybice, pęknięcia skóry, zakażenia i jungle rot potrafiły wyeliminować żołnierza z działań szybciej niż kula. Brak natychmiastowej ewakuacji oznaczał, że z „rozwalonymi” stopami przestajesz istnieć operacyjnie: nie idziesz, nie uciekasz, nie walczysz.

Buty przestały być zwykłym elementem garderoby. Stały się warunkiem zachowania sprawności, a tym samym sensu dalszego wysiłku. Psychologicznie but = ruch = przeżywalność = nadzieja na powrót do domu.

Żołnierze często nie zdejmowali jungle boots przez tygodnie, traktując je jako przedłużenie ciała – rodzaj psychicznego pancerza. W warunkach permanentnej gotowości nawet krótka chwila „luzu” mogła być śmiertelna. Buty zapewniały ciągłość, powtarzalność i rytuał stabilności w świecie, w którym wszystko inne było zmienne.

Mikroskopijne wyspy kontroli w chaosie

Dżungla skutecznie odbierała iluzję kontroli: pogoda, teren i przeciwnik pozostawały nieprzewidywalne. Jungle boots oferowały jednak drobne, ale konkretne punkty oparcia. Zawiązanie sznurówek, sprawdzenie drożności otworów drenażowych, poczucie, że stopa „żyje” – były to procedury porównywalne z czyszczeniem broni czy liczeniem racji.

W ekstremalnym stresie psychika chwyta się takich proceduralnych kotwic poznawczych. Stalowa wkładka w podeszwie przywracała minimalne zaufanie do gruntu. Punji stakes były bronią głęboko psychologiczną: nie zabijały od razu, lecz raniły, spowalniały i wytwarzały chroniczny lęk przed każdym krokiem. Wkładka nie usuwała strachu, ale redukowała go z paraliżującego do operacyjnego. Żołnierz poruszał się płynniej, mniej sztywno – a w dżungli miało to ogromne znaczenie zarówno dla efektywności, jak i dla zdrowia psychicznego.

Buty jako somatyczny zapis trudu i traumy

Jungle boots M-1966 zapisywały fizyczny trud wojny. Błoto w bieżniku, pęknięcia gumy, starte krawędzie – wszystko to było śladem przebytych kilometrów. Po wojnie wielu weteranów zostawiało w podeszwach resztki wietnamskiego błota, czasem na całe dekady. Nie było to zaniedbanie, lecz mechanizm psychologiczny: błoto stanowiło dowód przejścia, zamrożony fragment czasu. Usunięcie go oznaczałoby oddzielenie doświadczenia od ciała. To nie pamięć deklaratywna („pamiętam, że…”), lecz somatyczna i sensoryczna – związana z zapachem, ciężarem i dotykiem. Jungle boots stawały się nośnikiem traumy, której nie da się w pełni opowiedzieć słowami, ale którą można nosić fizycznie.

Rytuał żałoby: buty przy Pomniku Wojny Wietnamskiej

Po wojnie jungle boots stały się również potężnym narzędziem żałoby. Weterani zostawiali je przy Vietnam Veterans Memorial w Waszyngtonie – brudne, zużyte pary butów. Wizualnie działały silniej niż flagi, medale czy kwiaty. Dlaczego? Ponieważ relacje „brat–brat” w Wietnamie były relacjami cielesnymi i praktycznymi, opartymi na wspólnym marszu, nie na słowach.

Po śmierci towarzysza więź nie znika, lecz potrzebuje medium. Buty stają się zastępczym nośnikiem obecności – nie pamiątką „po nim”, lecz czymś, z czym można nadal „być”. To męski, milczący sposób utrzymania więzi: bez demonstracyjnych emocji, bez narracyjnych analiz. But jako pośrednik między żywymi a poległymi.

Jungle boots M-1966 to coś więcej niż wojskowe wyposażenie. To lekcja psychologii adaptacji do chaosu. W świecie, w którym obsesyjnie gonimy za komfortem i pełną kontrolą, te buty przypominają prostą prawdę: nie zatrzymasz deszczu, ale możesz szybciej schnąć. Nie wygrasz z błotem, ale możesz iść dalej.

Dla żołnierzy w Wietnamie były kotwicą w stresie, zapisem trudu i medium żałoby. Dla nas pozostają materialnym świadectwem ludzkiej odporności – nie tej budowanej na blasku zwycięstwa, lecz na cichej, twardej akceptacji realiów.

Źródła i inspiracje:
• Colin Powell, My American Journey, 2003 
• Jonathan Shay, Achilles in Vietnam: Combat Trauma and the Undoing of Character, 1994
• Philip Caputo, A Rumor of War, 1977
• Tim O’Brian, If I Die in a Combat Zone: Box Me Up and Ship Me Home, 1974

Wojna w Wietnamie to nie tylko polityka, protesty i Woodstock. Dla tysięcy zwykłych chłopaków to była przede wszystkim walka z wrogiem, którego nie pokazywali w telewizji – z dżunglą.

Dla większości młodych Amerykanów, którzy w latach 60. i 70. trafiali do Wietnamu prosto z przedmieść Detroit, Chicago czy Los Angeles, prawdziwym wrogiem numer jeden nie był zawsze Viet Cong czy NVA, tylko sama dżungla. Gęstwina, wilgoć, pijawki wysysające krew litrami, jadowite węże (krajta, kobra królewska, żmija łańcuszkowa), komary, tygrysy, mrówki siejące panikę w całym plutonie, trujące rośliny powodujące oparzenia trzeciego stopnia albo nagłe zatrzymanie krążenia… a do tego te cholerne, zwisające z drzew pnącza „wait-a-minute” („poczekaj chwilę”), których kolce potrafiły wyrwać żołnierza z jadącego trucka czy nawet z helikoptera na niskim pułapie.

Ale spośród wszystkich stworzeń dżungli południowo-wschodniej Azji najbardziej znienawidzona przez GI’s była ogromna azjatycka skolopendra – przede wszystkim gatunek Scolopendra subspinipes. Miejscowi nazywali ją „con rít”.

Te pareczniki dorastały do 20–25 cm długości, miały jaskrawe pomarańczowo-czerwono-czarne ubarwienie i wyglądały jak coś, co uciekło z planu filmu science-fiction. Żyły w ściółce, pod korą gnijących pni, w butach zostawionych na noc przed namiotem i w śpiworach. Żołnierze budzili się czasem z krzykiem, gdy w środku nocy coś twardego i bardzo szybkiego zaczynało biegało im po klatce piersiowej pod koszulką.

Skolopendry są drapieżne i agresywne – polują na wszystko, co się rusza i mieści im się w paszczy: owady, pająki, jaszczurki, myszy, a nawet małe węże czy pisklęta.

Ukąszenie? Legenda głosi, że boli gorzej niż kobra i trwa dłużej. Żołnierze porównywali je do „żaru papierosa przyciśniętego do skóry przez kilka godzin z rzędu” albo do „młotka pneumatycznego wbijanego w ciało”. Ból jest natychmiastowy, pulsujący, promieniuje wzdłuż kończyny i potrafi utrzymywać się od 6 do nawet 48 godzin. Do tego miejscowy obrzęk wielki jak piłka tenisowa, gorączka, nudności, zawroty głowy, a w skrajnych przypadkach (głównie u alergików) duszności i zagrożenie życia.

W amerykańskich raportach medycznych z Wietnamu ukąszenia skolopendry były na tyle częste, że znalazły się w oficjalnych podręcznikach przetrwania i instrukcjach dla lekarzy polowych. Żołnierze szybko nauczyli się kilku zasad: nigdy nie wkładać butów bez potrząsania nimi do góry nogami, spać w hamaku (o ile to było możliwe), a nie na ziemi, nigdy nie zostawiać plecaka otwartego na noc.

A jak radzili sobie z tym Viet Cong i NVA? Oni też nienawidzili „con rít” i bali się jej nie mniej niż Amerykanie, ale żyli w dżungli od pokoleń, więc mieli wypracowane własne, proste i skuteczne metody:

• buty i ubranie zawsze wieszało się na night na sznurku pod dachem z liści palmowych, nigdy na ziemi,
• przed snem do środka butów wrzucano garść liści tytoniu albo suszonej papryczki chili – skolopendry nienawidzą ostrego zapachu,
• popularne było smarowanie kostek i nadgarstków pastą z czosnku i soli (działało też na pijawki),
• w bazach i tunelach Cu Chi regularnie palono w ogniskach suszone liście eukaliptusa i trawy cytronelowej – dym odstraszał wszystko, co pełza,
• jeśli już doszło do ukąszenia, najczęstszym „lekarstwem polowym” było nacięcie miejsca ukąszenia nożem, wyssanie jadu ustami (z dodatkowym przepłukaniem ryżówką albo alkoholem) i okład z liści tytoniu albo rozgniecionych korzeni imbiru.

Co ciekawe – niektórzy starsi partyzanci z plemion górskich (Montagnards / Degarowie walczący po stronie Vietcongu) po prostu… piekli skolopendry na ogniu i jedli. Twierdzili, że po usunięciu głowy i jelit są smaczne i danie wysokobiałkowe, a jad całkowicie się neutralizuje w wysokiej temperaturze.

Współcześnie najbardziej znaną „ofiarą” azjatyckiej skolopendry jest Coyote Peterson z kanału Brave Wilderness. W 2018 roku pozwolił się specjalnie ugryźć przez Scolopendra subspinipes w ramię. Po kilku sekundach zaczął krzyczeć, płakać i dosłownie tarzać się po ziemi – po raz pierwszy w karierze „króla bólu” sięgnął po ekstraktor jadu i poprosił o interwencję medyczną.

Wojna wietnamska (1964–1975) była inna niż wszystkie poprzednie. Nie chodziło tylko o gęstą dżunglę, pułapki i ataki z zaskoczenia. To był konflikt kontrowersyjny, niepopularny w domu, gdzie żołnierze wracali nie jako bohaterowie, lecz często jako kozły ofiarne protestów. Efekt? PTSD na skalę, jakiej nie widziano po II wojnie światowej czy wojnie koreańskiej.

Zespół Stresu Pourazowego (PTSD) to zaburzenie psychiczne, które rozwija się po bardzo traumatycznych przeżyciach – takich jak narażenie na śmierć, ciężkie rany czy poważne zagrożenie życia.

Wojna wietnamska (1964–1975) była wyjątkowo brutalna. Walki toczyły się w gęstej dżungli, z partyzantami atakującymi z zaskoczenia, pułapkami i moralnymi dylematami związanymi z niejasnymi celami konfliktu.

Według ważnego badania National Vietnam Veterans Readjustment Study (NVVRS) z lat 80., około 15% weteranów, którzy walczyli bezpośrednio w Wietnamie, miało PTSD. W ciągu całego życia odsetek ten sięgał nawet 30% u mężczyzn. Późniejsze badania z lat 2012–2013 pokazały, że objawy nadal występują u około 11% mężczyzn i 7–9% kobiet – nawet po 40–50 latach.

Wojna wietnamska powodowała silniejsze objawy PTSD niż wcześniejsze konflikty, jak II wojna światowa czy wojna koreańska. Powody były różne: brak wsparcia społecznego po powrocie – weterani nie byli witani jak bohaterowie, lecz często spotykali się z obojętnością, wrogością czy protestami antywojennymi. Dodatkowo system rotacji sprawiał, że żołnierze wracali do domu samotnie po rocznej służbie, bez kolegów z pola walki. To utrudniało stopniowe radzenie sobie z traumą. Kontrowersyjny charakter wojny budził poczucie winy, wstydu i alienacji, co mocno przeszkadzało w powrocie do normalnego życia. Wielu weteranów zamykało się w sobie i unikało ludzi.

Psychiatra Jonathan Shay, który przez lata leczył weteranów w ramach VA (Administracja ds. Weteranów), w książkach takich jak Achilles in Vietnam i Odysseus in America porównywał ich przeżycia do traumy bohaterów Homera.
Shay opisywał, jak zdrada ideałów przez dowództwo i moralne rany pogłębiały PTSD.

U jego pacjentów trauma objawiała się w codziennym życiu w dramatyczny sposób:
• Jeden weteran od ponad 20 lat nie przespał dobrze ani jednej nocy – zawsze sprawdzał drzwi i okna, wstawał 5–15 razy, by obejść dom, pełen ciągłej czujności.
• Wielu trzymało broń w każdym pokoju: pistolety, noże czy kije baseballowe – „na wszelki wypadek”, gdyby „Charlie” (żołnierz Wietkongu) lub „Dink” (pogardliwe określenie Wietnamczyka) zakradł się na posesję.
• Przed zapaleniem jointa niektórzy odruchowo rozglądali się wokół – pamiętali, jak koledzy zasnęli po marihuanie w trawie i zostali zaskoczeni oraz brutalnie zabici.
• Zapach smażonego mięsa przypominał palących się żywcem ludzi (np. od napalmu) – wielu nie mogło normalnie jeść.
• W restauracjach siadali tyłem do ściany, twarzą do drzwi, w bezpiecznym kącie.
• Przechodząc obok budynków, sprawdzali dachy w poszukiwaniu snajperów.
• Twarze osób azjatyckiego pochodzenia budziły gniew, agresję lub flashbacki.
• Przed wejściem do publicznej toalety sprawdzali każdą kabinę – z obawy przed zasadzką.

Te zachowania to klasyczne objawy PTSD: ciągła gotowość na zagrożenie (hiperczujność), unikanie miejsc przypominających wojnę, flashbacki i koszmary, a także gniew, izolacja czy problemy z nastrojem. Często dołączały depresja, uzależnienia (np. alkohol czy narkotyki jako sposób na ucieczkę) i inne choroby.

Nawet dziś, ponad 50 lat po wojnie, wielu weteranów nadal zmaga się z tymi problemami. Badania pokazują, że brak ciepłego powitania w kraju był nie mniej silnym czynnikiem ryzyka PTSD niż sama walka. Dzięki pracom Shaya i badaniom VA lepiej rozumiemy to zaburzenie – dziś kładzie się nacisk nie tylko na leczenie (terapia, leki), ale też na zapobieganie i wsparcie społeczne dla żołnierzy. Trauma wojenna nie kończy się wraz z ostatnim wystrzałem. Dla tysięcy weteranów Wietnamu trwa do dzisiaj, przypominając o ogromnej cenie, jaką płacą ci, którzy walczą w imieniu swojego kraju.

Źródła
• Shay, Jonathan (1984). Achilles in Vietnam: Combat Trauma and the Undoing of Character
• Shay, Jonathan (2002). Odysseus in America: Combat Trauma and the Trials of Homecoming