Hongkoński człowiek sukcesu kontra japoński korporacyjny trybik: Historia dwóch mentalności

16/09/202518/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Hongkong i Japonia – dwa azjatyckie giganty gospodarki, oba zakorzenione w konfucjańskiej etyce pracy i hierarchii. Hongkończycy to sprytni indywidualiści, budujący imperia od zera, a Japończycy zdyscyplinowani kolektywiści, żyjący dla firmy. Oba społeczeństwa wywodzą się z konfucjanizmu, ale historia po 1945 roku nadała im zupełnie inne oblicza. Self-made man kontra salaryman: wolność i ryzyko przeciw lojalności i stabilności. To nie tylko stereotypy – to klucz do zrozumienia, dlaczego gospodarki tych azjatyckich tygrysów wyglądają tak różnie.

🇭🇰 **Rodzinny binzes w HK (📷 Simon Go, Hong Kong)**

Każdy, kto odwiedził Japonię i Hongkong, zauważył, jak bardzo różnią się ich mieszkańcy – mentalność Hongkończyków zderza się z japońską w fascynujący sposób! Te kontrasty najlepiej oddają postacie hongkońskiego self-made mana i japońskiego salarymana, choć oba społeczeństwa czerpią z podobnych ideologicznych korzeni. Oba narody ukształtował konfucjanizm, który od wieków kładł nacisk na pracowitość, hierarchię i lojalność wobec rodziny czy grupy, ale po II wojnie światowej ich drogi mocno się rozeszły.

W Hongkongu konfucjanizm zmieszał się z indywidualizmem, który pchał ludzi do samodzielności i ryzyka. W Japonii wzmocnił kolektywizm, gdzie jednostka jest ważna tylko jako część większej całości, jak firma czy państwo. Obaj – self-made man i salaryman – ciężko pracują, ale z innych powodów: jeden dla osobistego sukcesu i wolności, drugi dla grupy i stabilności. Te postacie to nie tylko stereotypy – one pokazują, jak historia, gospodarka i psychologia uformowały te społeczeństwa. Przyjrzyjmy się najpierw hongkońskiemu self-made manowi, potem japońskiemu salarymanowi, a na koniec zobaczmy, jak się różnią i co się z nimi dzieje dziś.

Hongkoński self-made man to człowiek, który dzięki własnej pracy i rodzinnemu wsparciu buduje wolność i sukces. Często to uchodźca albo dziecko uchodźców z Chin, którzy po 1949 roku uciekali przed komunizmem. W latach 50. i 60. XX wieku zaczynali od zera w brytyjskiej kolonii, zakładając małe firmy, sklepy czy warsztaty. To był czas, gdy Hongkong stał się potęgą przemysłową, zwłaszcza w tekstyliach, i jednym z „azjatyckich tygrysów”. Celem takiego człowieka jest stworzenie czegoś swojego – firmy, sklepu, fortuny. Praca to dla niego szansa na wybicie się, a nie tylko obowiązek, bo w Hongkongu nie było socjalu – każdy musiał radzić sobie sam.

Władza? Trzymał się od niej z daleka, z podejrzliwością: „rząd nie jest nasz, licz na siebie”. Jako kolonia, Hongkong nie budził uczuć patriotycznych, a po 1997 roku, gdy wrócił do Chin, relacje z Pekinem stały się jeszcze trudniejsze. Rodzina to podstawa – nie tylko bliscy, ale wspólnicy w biznesie, sieć wsparcia. W chińskiej kulturze rodzina to klucz do przetrwania, a wiele firm było rodzinnych. Styl życia? Ryzyko, elastyczność, kombinowanie, łapanie każdej okazji. Psychologicznie to człowiek praktyczny: wierzy w swoją sprytność, nie ufa polityce i skupia się na tym, co działa. Symbolicznie to facet, który zaczyna od maszyny do szycia, a kończy jako właściciel fabryki. Mit, który go napędza? „Każdy może osiągnąć sukces, jeśli jest sprytny i pracowity” – to przyciągało ambitnych imigrantów do Hongkongu.

Duży wpływ na ten styl życia mieli Brytyjczycy, zwłaszcza Sir John Cowperthwaite, który w latach 1961–1971 był sekretarzem finansowym. Wychowany w duchu szkockiego liberalizmu i idei Adama Smitha, wierzył, że wolny rynek to praktyka, a nie teoria: „Daj ludziom wolność, a sami się wzbogacą i pociągną za sobą innych”. Jego zasady były jasne: niskie podatki, maksymalnie 15%, by zachęcić do pracy; zero ceł i barier handlowych, co zrobiło z Hongkongu otwarty port; brak pomocy dla firm – jeśli coś upada, to nie powinno istnieć; i brak centralnego planowania, bo „rynek wie lepiej niż urzędnicy”. Dzięki temu w latach 60.–70. gospodarka Hongkongu rosła w tempie 6–8% rocznie, stając się światowym cudem gospodarczym. To przyciągało uchodźców i przedsiębiorców, którzy wierzyli, że ciężka praca się opłaci.
To ukształtowało psychikę Hongkończyków.

🇭🇰 **Praca na rynku w Hongkongu** (Fot. Jacek Wachowiak)

Po pierwsze, praca była wszystkim: bez socjalu ludzie harowali po 12–16 godzin dziennie, rezygnowali z wakacji i inwestowali w edukację dzieci, by te miały lepsze życie. Wierzono, że „kto ciężko pracuje, ten się wybije” – historie jak Li Ka-shinga, który z drobnego handlarza stał się miliarderem, to potwierdzały. Po drugie, brak roszczeń: nikt nie czekał na pomoc od państwa, dominowało podejście „wszystko zależy ode mnie i mojej rodziny”. Po trzecie, kultura ryzyka: ludzie otwierali sklepy i fabryki, wiedząc, że rząd nie pomoże w razie porażki, więc „upadniesz – próbuj znowu”. Małe firmy stanowiły ponad 90% gospodarki w latach 70. Ale były też minusy: nierówności, ciężkie warunki pracy, brak wsparcia dla najuboższych. To w latach 70. wywołało protesty i zmusiło rząd do pewnych reform, jak budownictwo socjalne. Mimo to brytyjski wolny rynek i chiński konfucjanizm stworzyły unikalny etos – praktyczny i rodzinny.

Z kolei japoński salaryman to przeciwieństwo – lojalny trybik w maszynie, który żyje dla firmy. Zazwyczaj to absolwent szkoły lub uniwersytetu, który w latach 50.–60. dostawał pracę w korporacji na całe życie. To był czas „japońskiego cudu gospodarczego”, gdy Japonia, po wojennej klęsce, z pomocą Amerykanów i rządowych planów (jak ministerstwa MITI) stawiała na wielkie firmy i stabilność. Celem salarymana jest służyć korporacji i zapewnić rodzinie bezpieczeństwo. Praca to obowiązek wobec grupy, a nie jednostki – to źródło jego tożsamości. Często zostaje w biurze do późna, co prowadzi do „karoshi”, czyli śmierci z przepracowania.

Władza? Pełna zgoda i konformizm: „firma i państwo wiedzą lepiej”. W powojennej Japonii rząd i biznes współpracowały, by odbudować kraj, a harmonia społeczna („wa”) była priorytetem. Rodzina to zaplecze, ale drugorzędne – żona jako gospodyni (shufu) dba o dom, a mąż skupia się na pracy. Styl życia? Rutyna, nadgodziny, piątkowe picie z kolegami (nomikai), które buduje więzi w firmie. Psychologicznie to człowiek lojalny, boi się odrzucenia, a jego tożsamość zlewa się z korporacją – to efekt japońskiego kolektywizmu („shūdan shugi”). Symbolicznie to facet w garniturze, z aktówką w zatłoczonym metrze, wracający późno do domu. Mit napędzający? „Każdy ma swoje miejsce, jeśli będzie lojalny i ciężko pracował” – to podstawa powojennego systemu Japonii.

Porównując te postacie, widzimy, że choć obie kultury cenią pracę z konfucjańskich korzeni, to różnią się wszystkim innym. Hongkoński self-made man to indywidualista, który ryzykuje dla wolności i sukcesu. Japoński salaryman to kolektywista, który stawia na lojalność i stabilność. W Hongkongu brytyjski liberalizm i brak wsparcia państwa pchały ludzi do przedsiębiorczości, opartej na wolnym rynku i imigrantach. W Japonii rządowy plan i dożywotnie zatrudnienie budowały harmonię grupową. Psychologicznie: w Hongkongu mamy pragmatyzm, samodzielność i brak złudzeń politycznych; w Japonii lęk przed wykluczeniem i tożsamość przez firmę. Gospodarczo: Hongkong rósł dzięki otwartemu handlowi i małym firmom, Japonia dzięki wielkim korporacjom i wsparciu państwa.

Dziś te modele się zmieniają. W Hongkongu mit self-made mana słabnie – wysokie koszty życia, nierówności i wpływ atokratycznych Chin sprawiają, że młodzi tracą wiarę w to, że praca wystarczy, by się wybić. W Japonii salaryman też traci grunt: młodzi wolą freelance, pensje stoją w miejscu, a wartości się zmieniają, więc lojalność wobec firm słabnie. Mimo to te postacie wciąż pokazują, jak historia, kultura i gospodarka kształtują ludzi. W globalnym świecie może powstać miks – trochę indywidualizmu, trochę kolektywizmu – ale różnice między Hongkongiem a Japonią nadal fascynują i uczą, jak bardzo środowisko wpływa na to, kim jesteśmy.

Źródła i inspiracje:

Neil Monnery, Architect of Prosperity: Sir John Cowperthwaite and the Making of Hong Kong, 2017

Japoński uśmiech: Romantyzm kontra rzeczywistość

02/08/202517/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Uśmiech Japończyków fascynuje i dzieli: Hearn gloryfikował go jako symbol dobroci, Perkitny i Mroczkiewicz widzieli w nim grymas obłudy. Mit „Krainy Uśmiechu” przetrwał dzięki marketingowi i tęsknocie za harmonią. Rzeczywistość jest bardziej złożona: uśmiech często służy utrzymaniu społecznej harmonii (wa), nawet kosztem indywidualnej autentyczności (honne).

**Uśmiech, który ukształtował wizerunek narodu**

Japoński uśmiech od ponad wieku fascynuje zachodnią wyobraźnię, pełniąc rolę soczewki, przez którą postrzegana jest Japonia. Od końca XIX wieku, gdy Japonia otworzyła swoje drzwi na świat w epoce Meiji, aż po dzień dzisiejszy, uśmiech ten był przedmiotem interpretacji, romantyzacji i krytyki ze strony podróżników, pisarzy i badaczy.

Pierwsi zachodni goście, tacy jak Lafcadio Hearn¹, opisywali Japonię jako „świat istot małych, ale z wyglądu dobrych, które uśmiechają się do ciebie przyjaźnie i życzliwie” (Lafciado Hearn, „Lotus. Rzut oka na nieznaną Japonię”). Ta wyidealizowana wizja przyczyniła się do powstania mitu Japonii jako krainy harmonii, estetyki i spokojnej odmienności – narracji, która wciąż utrzymuje się w kulturze popularnej. Jednak inne głosy, jak te naszych podróżników Perkitnego i Mroczkiewicza² w ich XX-wiecznej relacji podróżniczej Okrążmy świat raz jeszcze, przedstawiły diametralnie odmienny obraz, opisując japońskie uśmiechy jako „obłudne grymasy” i nazywając Japonię „Krainą Grymasu” zamiast „Krainą Uśmiechu”.

Dlaczego te dwa spojrzenia tak bardzo się różnią? I dlaczego to romantyczna wizja Hearna, a nie trzeźwa krytyka Perkitnego i Mroczkiewicza, zdominowała międzynarodowy wizerunek Japonii? W tym artykule przyjrzymy się historycznym, kulturowym i psychologicznym wymiarom japońskiego uśmiechu, analizując, jak powstał mit „Krainy Uśmiechu”, jak współgra on z japońską praktyką tatemae i co nauka mówi o tej złożonej formie ekspresji. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie: czy japoński uśmiech to wyraz serdeczności, czy raczej maska skrywająca prawdziwe emocje?

**Lafacaido Hearn (1850-1904) z żoną i synem**

Romantyzm Hearna: Mit „łagodnej Japonii”

Lafcadio Hearn, piszący w latach 90. XIX wieku, był jednym z pierwszych zachodnich autorów, którzy ukształtowali obraz Japonii w oczach Zachodu. Jego książki, takie jak Glimpses of Unfamiliar Japan (1894), były poetyckimi opowieściami o kraju, który dla zachodniego czytelnika był egzotyczną nowością. W epoce Meiji Japonia przechodziła gwałtowną modernizację, a jednocześnie prezentowała się światu jako naród cywilizowany, lecz odmienny.

Hearn, zafascynowany japońską kulturą, widział w niej antytezę „brutalnego” Zachodu – industrialnego, zmechanizowanego i pełnego konfliktów. W jego oczach japoński uśmiech był symbolem łagodności, uprzejmości i harmonii. „Świat istot małych, ale z wyglądu dobrych” – pisał, dostrzegając w uśmiechu potwierdzenie swojej wizji Japonii jako miejsca, gdzie estetyka i rytuał idą w parze z ludzką dobrocią. Hearn nie był chłodnym obserwatorem.

Jego podejście można nazwać poetycką antropologią – bardziej mitologizował, niż analizował. Efekt halo³ odegrał tu kluczową rolę: piękno japońskich krajobrazów, harmonia rytuałów i delikatność gestów prowadziły Hearna do wniosku, że ludzie muszą być równie „doskonali”. Uśmiech idealnie wpisywał się w tę narrację – był dowodem na serdeczność Japończyków i ich odmienność od „surowej” Europy. Hearn chciał widzieć w Japonii utopię, a jego romantyczne opisy trafiały na podatny grunt wśród zachodnich czytelników, głodnych egzotycznych opowieści.

Perkitny i Mroczkiewicz: Demitologizacja uśmiechu

Na drugim biegunie znajdują się Perkitny i Mroczkiewicz, autorzy Okrążmy świat raz jeszcze. Ich relacja z Japonii jest ostra, ironiczna i pozbawiona sentymentalizmu. „Uśmiechamy się jak one, bo przecież tak wypada, lecz czujemy wyraźnie, że nasze uśmiechy są tak samo obłudne jak ich ugrzecznione, do grymasu podobne uśmieszki” (tom 2, str. 61) – pisali, kwestionując autentyczność japońskiego uśmiechu.

Nazwanie Japonii „Krainą Grymasu” zamiast „Krainą Uśmiechu” to nie tylko chwyt retoryczny, ale też próba przełamania mitu stworzonego przez wcześniejszych podróżników. Ich obserwacja jest bliższa japońskiej koncepcji tatemae – praktyki maskowania prawdziwych uczuć (honne) na rzecz społecznej harmonii. W odróżnieniu od Hearna, Perkitny i Mroczkiewicz przyjęli reporterskie podejście, nastawione na kontrast i demitologizację. Nie starali się sprzedać czytelnikowi romantycznej wizji Japonii, lecz pokazać jej złożoność i niuanse. Ich opis uśmiechu jako „obłudnego” czy „grymasu” wskazuje na świadomość, że w japońskiej kulturze uśmiech bywa narzędziem społecznym, a niekoniecznie wyrazem szczerej radości.

To spojrzenie jest mniej atrakcyjne dla masowego odbiorcy – nie pasuje do folderów turystycznych ani do wyobrażeń o „egzotycznym raju”. Jednak w swojej trzeźwości i ironii jest bliższe współczesnemu rozumieniu japońskich norm społecznych.

Dlaczego wygrał mit Hearna?

Romantyczna wizja Japonii jako „Krainy Uśmiechu” przetrwała ponad wiek, podczas gdy krytyczne spojrzenie Perkitnego i Mroczkiewicza pozostało na marginesie. Dlaczego? Można wskazać kilka kluczowych czynników:

1. Efekt pierwszeństwa: Pierwsze spójne relacje o Japonii, autorstwa Hearna, Isabel Bird czy Rutherforda Alcocka, ukształtowały kanon postrzegania japońskiego uśmiechu jako wyrazu „naturalnej uprzejmości”. Kolejne, bardziej krytyczne głosy musiały zmierzyć się z już ugruntowanym obrazem. Zmiana schematu myślowego wymaga od odbiorcy wysiłku, co sprawia, że nowe interpretacje rzadziej zyskują popularność.

2. Self-orientalism i nihonjinron: W XX wieku sami Japończycy, w ramach ruchu nihonjinron (teorie o wyjątkowości Japończyków), zaczęli promować obraz „Krainy Uśmiechu”. W folderach turystycznych, filmach i reklamach eksponowano wizerunek uśmiechniętych maiko, uprzejmych kelnerów i harmonijnych krajobrazów. Ten „autoorientalizm” wzmacniał mit Hearna, czyniąc go częścią japońskiej tożsamości narodowej.

3. Marketing turystyczny: Uśmiechnięta Japonia to towar eksportowy. Obraz uśmiechniętej maiko w kimonie sprzedaje Kioto lepiej niż zmęczona kelnerka, która zmaga się z presją tatemae. W dobie globalnego turystyki Japonia stała się marką, a „Kraina Uśmiechu” to łatwiejszy produkt niż „Kraina Grymasu”.

4. Psychologiczna wygoda: Romantyczny obraz Japonii jest przyjemniejszy dla odbiorców – zarówno na Zachodzie, jak i w samej Japonii. Krytyczne analizy, takie jak te o „smile mask syndrome”³, wymagają konfrontacji z niewygodnymi prawdami o presji społecznej i emocjonalnym wysiłku. Ludzie wolą opowieści o harmonii niż o konfliktach wewnętrznych.

Tatemae i nauka: Uśmiech jako maska

Współczesne badania nad japońską kulturą i psychologią rzucają światło na to, co Perkitny i Mroczkiewicz dostrzegli intuicyjnie: japoński uśmiech często pełni funkcję tatemae – społecznej maski, która skrywa prawdziwe uczucia (honne) na rzecz harmonii. Nauka potwierdza, że w tzw. kulturach wysokokontekstowych, takich jak Japonia, istnieje silny nacisk na tłumienie negatywnych emocji i eksponowanie pozytywnych, szczególnie w sytuacjach hierarchicznych lub publicznych. Kilka kluczowych ustaleń:

1. Maskowanie emocji: Badania nad mikroekspresjami, zainspirowane pracami Paula Ekmana, pokazują, że Japończycy częściej ukrywają prawdziwe emocje za uśmiechem. Na przykład „gaszenie” sygnałów w oczach (tzw. uśmiech Duchenne’a, który angażuje mięśnie wokół oczu) jest w Japonii powszechne, gdy uśmiech ma pełnić funkcję społeczną, a nie odzwierciedlać radość.

2. Smile mask syndrome: Termin ukuty przez Makoto Natsume w 1983 roku, choć nie jest oficjalną diagnozą w DSM ani ICD, dobrze opisuje problemy psychiczne i somatyczne wynikające z długotrwałego, wymuszonego uśmiechania się, szczególnie w sektorze usług. Badania nad „emotional labor” (emocjonalną pracą) w Japonii potwierdzają, że ciągłe udawanie uprzejmości może prowadzić do stresu, wypalenia zawodowego, a nawet objawów takich jak bóle głowy czy napięcie mięśniowe.

3. Normy ekspresji: Antropologiczne analizy wskazują, że japońska kultura ceni harmonię społeczną ponad indywidualną ekspresję. Uśmiech jest narzędziem utrzymania tej harmonii, zwłaszcza w sytuacjach formalnych lub usługowych.

Hearn nie był jednak całkowicie w błędzie. W mniej formalnych kontekstach japoński uśmiech może być szczery, a kultura japońska rzeczywiście kładzie nacisk na estetykę i uprzejmość, co Hearn uchwycił. Klucz leży w kontekście: Hearn widział to, co Japończycy chcieli pokazać Zachodowi w okresie Meiji, gdy budowali wizerunek nowoczesnego, cywilizowanego narodu.

Historyczny kontekst: Uśmiech w epoce Meiji

Epoka Meiji (1868–1912) była czasem, gdy Japonia świadomie konstruowała swój wizerunek na arenie międzynarodowej. Po wiekach izolacji kraj chciał pokazać się jako nowoczesny, ale jednocześnie wyjątkowy. Uśmiech, jako symbol uprzejmości i harmonii, idealnie wpisywał się w tę strategię. Pierwsi zachodni podróżnicy, jak Hearn czy Isabella Bird, byli zapraszani do Japonii i pokazywano im to, co miało potwierdzić obraz „łagodnego narodu”. Ich relacje, choć piękne, były w dużej mierze produktem tego, co Japończycy chcieli pokazać, a Zachód chciał zobaczyć.

W tym kontekście krytyczne spojrzenie Perkitnego i Mroczkiewicza, choć bardziej trzeźwe, nie miało szans na szeroką popularność. Ich ironiczne opisy, choć bliższe rzeczywistości, burzyły wygodny mit i wymagały od czytelników zmiany perspektywy. W efekcie ich głos pozostał na marginesie, podczas gdy romantyczna narracja Hearna stała się kanonem.

**Jedyna fotografia z Japonii zamieszczona w książce Tadeusza Perkitnego „Okrążmy świat raz jeszcze”**

Współczesny uśmiech: Między mitem a rzeczywistością

Dziś japoński uśmiech wciąż jest przedmiotem fascynacji i debat. W popkulturze i marketingu turystycznym dominuje Hearnowski obraz „Krainy Uśmiechu” – uśmiechnięte hostessy, uprzejme kelnerki i serdeczne powitania w hotelach. Jednak w analizach międzykulturowych i psychologicznych coraz częściej pojawia się perspektywa Perkitnego i Mroczkiewicza. „Smile mask syndrome” czy badania nad tatemae pokazują, że uśmiech w Japonii to nie tylko wyraz radości, ale też społeczne narzędzie, które może mieć swoje koszty.

W globalnym wizerunku Japonii wciąż przeważa filtr Hearna – piękny, harmonijny i egzotyczny. Jednak w miarę jak świat staje się bardziej świadomy złożoności kultur, krytyczne spojrzenie na japoński uśmiech zyskuje na znaczeniu. Być może przyszłość przyniesie bardziej zbalansowaną perspektywę, która połączy romantyzm Hearna z trzeźwością Perkitnego i Mroczkiewicza. Japoński uśmiech to zjawisko złożone, które nie daje się sprowadzić do jednej interpretacji. Hearn widział w nim serdeczność i potwierdzenie swojej wizji „łagodnej Japonii”, podczas gdy Perkitny i Mroczkiewicz dostrzegli maskę – element tatemae, który skrywa prawdziwe emocje.

Nauka zdaje się wspierać bardziej krytyczne spojrzenie, wskazując na rolę uśmiechu jako narzędzia społecznego, szczególnie w kulturze ceniącej harmonię ponad indywidualizm. Jednak romantyczny mit Hearna przetrwał dzięki swojej prostocie, atrakcyjności i wsparciu japońskiego marketingu. Prawda leży gdzieś pośrodku: japoński uśmiech może być szczery, ale często jest maską, której noszenie ma swoje koszty. Rozumienie tego wymaga od nas porzucenia łatwych stereotypów i spojrzenia na Japonię z większą empatią i ciekawością. Czy następnym razem, gdy zobaczymy uśmiechniętą maiko lub uprzejmego kelnera, będziemy w stanie dostrzec zarówno piękno, jak i trud ukryty za tym gestem?

**Perkitny i Mroczkiewicz w podróży dookoła świata**

¹ Lafcadio Hearn (1850–1904), znany też jako Koizumi Yakumo, był pisarzem, dziennikarzem i etnografem grecko-irlandzkiego pochodzenia, który po osiedleniu się w Japonii w 1890 roku stał się jednym z pierwszych zachodnich interpretatorów jej kultury. Jego poetyckie dzieła, jak Glimpses of Unfamiliar Japan, romantyzowały Japonię, przedstawiając ją jako krainę harmonii i egzotyki. Zafascynowany estetyką i tradycjami, Hearn przyczynił się do stworzenia mitu „łagodnej Japonii”, choć jego obserwacje, np. o uśmiechu Japończyków, bywały bardziej idealizujące niż analityczne.

² Tadeusz Perkitny (1902–1986) i Leon Mroczkiewicz (1900–1971), absolwenci Wydziału Rolno-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego, byli polskimi leśnikami i podróżnikami, którzy wyruszyli w podróż dookoła świata w latach 1926–1930. Zaczęli 11 września 1926 roku w Poznaniu, mając tylko 100 złotych, aparat fotograficzny, słoik powideł, kiszone ogórki i mapę wyrwaną z atlasu. Przemierzyli ponad 88 tys. km, odwiedzając ponad 40 krajów, m.in. Szwecję, Francję, Brazylię, Argentynę, Chile, Indochiny, Hong Kong i Japonię, zarabiając na życie różnymi pracami, np. zakładając studio fotograficzne w Brazylii. Podróż zakończyli 18 lutego 1930 roku, wracając do Poznania fordem T z Casablanki. Ich przygody, opisane w książce Okrążmy świat raz jeszcze, stały się inspiracją dla wielu pokoleń

³ Efekt halo to zjawisko psychologiczne, w którym jedna pozytywna cecha, np. uroda czy uprzejmość, wpływa na przypisywanie innych pozytywnych cech osobie lub obiektowi. W przypadku Japonii Hearna piękno kultury prowadziło do założenia o serdeczności Japończyków. Może to jednak prowadzić do stereotypów i uproszczeń.

⁴ Smile mask syndrome (jap. sumairu kamen shōkōgun) to termin ukuty w Japonii przez Makoto Natsume około 1983 roku, opisujący psychiczne i somatyczne problemy wynikające z długotrwałego, wymuszonego uśmiechania się, zwłaszcza w pracy usługowej. Obejmuje objawy takie jak stres, wypalenie zawodowe czy bóle mięśniowe spowodowane tłumieniem prawdziwych emocji na rzecz tatemae (społecznej maski). Choć nie jest to oficjalna diagnoza medyczna, odzwierciedla presję kulturową na utrzymywanie uprzejmości w Japonii.

⁵ Uśmiech Duchenne’a to szczery uśmiech angażujący mięśnie ust i oczu, tworzący „kurze łapki”. W odróżnieniu od nieszczerego uśmiechu, w Japonii bywa rzadszy w sytuacjach tatemae, gdzie uśmiech jest maską. Nazwany na cześć neurologa Guillaume’a Duchenne’a.

Źródła i inspiracje:

Tadeusz Perkitny, Okrążmy świat raz jeszcze, Wyd. Zysk i S-ka
Lafcadio Hearn, Glimpses of Unfamiliar Japan (1894)
Lafcadio Hearn, Japonja, Wydawnictwo Bibljoteki Groszowej (1927)
Isabella L. Bird, Unbeaten Tracks in Japan, 1880
Paul Ekman, Emotions Revealed, 2007

Japonia

Kurtyzany w cieniu samurajów: Piękno, hipokryzja i cierpienie

01/08/202501/08/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W sercu Edo, dzisiejszego Tokio, przez ponad dwa wieki istniała Yoshiwara – dzielnica uciech, która była czymś więcej niż tylko miejscem prostytucji. Założona w 1617 roku przez siogunat Tokugawa, otoczona murami i dostępna przez jedną główną bramę (Ōmon), była symbolem kontroli społecznej i jednocześnie moralnej dwulicowości ówczesnej Japonii. Choć oficjalnie kraj kierował się konfucjańską moralnością – posłuszeństwem, cnotą i hierarchią – Yoshiwara działała jako legalny wyjątek, gdzie zasady te można było łamać, ale dyskretnie. Ta historia hipokryzji, naznaczona cierpieniem tysięcy kobiet, odbija się echem nawet we współczesnej Japonii, która wciąż zmaga się z rozliczeniem przeszłości.

Yoshiwara powstała jako odpowiedź na chaos nielegalnej prostytucji w Edo. Siogunat Tokugawa stworzył licencjonowaną dzielnicę uciech (yūkaku), by ograniczyć „społeczne zamieszanie” i scentralizować handel ciałami kobiet. Dzielnica, odgrodzona murami, działała pod ścisłym nadzorem: klienci byli rejestrowani, a kobiety – teoretycznie – nie mogły jej opuszczać bez pozwolenia. To był mechanizm doskonały: zaspokajał potrzeby mężczyzn, generował zyski i pozwalał utrzymać pozory moralnego porządku.
Na szczycie tej machiny znajdowały się oiran – ekskluzywne kurtyzany, które uosabiały estetykę epoki Edo. Wykształcone w poezji, muzyce, kaligrafii i ceremonii herbacianej, były nie tylko obiektami pożądania, ale też artystkami i towarzyszkami elit – samurajów, kupców, poetów. Ich barwne kimona i misternie upięte fryzury stały się ikonami kultury ukiyo-e. Jednak pod tą fasadą piękna kryła się brutalna prawda: oiran, podobnie jak inne kobiety w Yoshiwarze, były więźniarkami systemu, sprzedawanymi w dzieciństwie, często bez szans na wolność.

Społeczeństwo Edo opierało się na konfucjańskich ideałach: posłuszeństwie kobiet wobec mężczyzn, cnocie, powściągliwości i hierarchii. Jednak te same elity, które głosiły moralność za dnia, nocami odwiedzały Yoshiwarę. Było to miejsce, gdzie samuraj mógł wyznać miłość oiran, której nigdy nie zdobędzie, a kupiec – zwykle poniżany przez samurajów – mógł poczuć się panem sytuacji, płacąc za usługi. Oiran, choć zniewolone, w rozmowach i poezji mogły czasem dominować, co dawało iluzję odwrócenia ról społecznych.
Yoshiwara była swoistym teatrem emocji – miejscem, gdzie mężczyźni kupowali nie tylko seks, ale też iluzję wolności od sztywnych norm. Społeczeństwo stworzyło „moralną strefę cienia”: legalną, ale wstydliwą, akceptowaną, ale niegodną chwalenia. Wielu samurajów używało fałszywych nazwisk, by ukryć swoje wizyty, mimo że były one dozwolone. „Wszyscy to robią, ale lepiej, żeby nikt nie widział, że ja” – ta maksyma doskonale oddaje hipokryzję epoki.

Pod powierzchnią wyrafinowanej estetyki Yoshiwary kryła się tragedia kobiet, w tym oiran, które były jej symbolem. Sprzedawane w dzieciństwie, często z ubogich rodzin wiejskich, trafiały do domów publicznych z długami, których nigdy nie były w stanie spłacić. Ich życie było naznaczone wykorzystywaniem seksualnym, przemocą fizyczną ze strony klientów i właścicieli, a także psychicznym wyniszczeniem. Samotność była wszechobecna – mimo pozornej roli towarzyszek elit, oiran nie miały prawdziwych relacji ani wolności wyboru.
Choroby weneryczne, takie jak syfilis, były plagą Yoshiwary, szczególnie w czasach przed nowoczesną medycyną. Wiele kobiet cierpiało na chroniczne choroby, które prowadziły do przedwczesnej śmierci, często w wieku 20–30 lat. Problemy psychiczne – depresja, poczucie beznadziei, a czasem samobójstwa – były równie powszechne, choć rzadko dokumentowane. Oiran, mimo swojego statusu, nie były wyjątkiem: ich „przywileje” w postaci edukacji czy luksusowych kimon były jedynie narzędziami do zwiększenia ich wartości na rynku, nie zaś oznaką wolności czy szacunku.

**Główna brama prowadząca do Yoshiwary**

Los kobiet w Yoshiwarze, zarówno oiran, jak i niższych rangą prostytutek, był powszechnie ignorowany. Po śmierci wiele z nich chowano na cmentarzu Jōkan-ji, w cieniu popularnej świątyni Sensō-ji. Dziś cmentarz ten pozostaje niemal zapomniany, rzadko odwiedzany przez turystów, którzy tłumnie zwiedzają pobliską świątynię. Społeczeństwo Edo traktowało Yoshiwarę jako kulturową perłę: inspirację dla artystów, poetów i twórców ukiyo-e. Nikt nie nazywał jej „piekłem kobiet” – zamiast tego fetyszyzowano jej estetykę, ignorując cierpienie. To, co dla elit było „rajem rozkoszy”, dla kobiet było więzieniem.

Po restauracji Meiji (1868) Yoshiwara stopniowo traciła znaczenie, a po delegalizacji prostytucji w 1958 roku stała się reliktem przeszłości. Jednak współczesna Japonia wciąż nie rozliczyła się z jej dziedzictwem. W kulturze popularnej oiran są idealizowane jako ikony piękna i wyrafinowania, a ukiyo-e z ich wizerunkami zdobią muzea i galerie. Rzadko mówi się o cierpieniu kobiet, które były trybikami w tej machinie.
Zamiast pomników czy publicznych debat, Japonia często wybiera milczenie lub racjonalizację: przedstawia Yoshiwarę jako szansę dla ubogich dziewcząt na awans społeczny, edukację czy ucieczkę od biedy. To jednak zakłamuje rzeczywistość – większość kobiet nie miała wyboru, a ich „edukacja” była jedynie narzędziem do zwiększenia ich wartości na rynku. Choć współcześni historycy i feministki podejmują temat, ich głos pozostaje marginalny wobec mainstreamowej narracji.
Yoshiwara była nie tylko dzielnicą uciech, ale też lustrem, w którym odbijały się sprzeczności japońskiego społeczeństwa: konfucjańska moralność kontra ludzkie pragnienia, kontrola społeczna kontra potrzeba wolności, estetyka kontra cierpienie. Los oiran i innych kobiet – wykorzystywanych, samotnych, naznaczonych chorobami i krótkim życiem – przypomina o cenie, jaką płaciły za ten system. Choć minęły wieki, pytania, które rodzi Yoshiwara, pozostają aktualne. Jak daleko jesteśmy w stanie pójść, by zachować pozory moralności? I dlaczego łatwiej nam fetyszyzować przeszłość, niż zmierzyć się z jej cieniami?

Chiny · Japonia · Korea Południowa · Wietnam

Koreański hanbok: Piękno bez zmysłowości

30/07/202517/08/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Hanbok, tradycyjny koreański strój, często bywa uznawany za najmniej zmysłowy wśród wielkiej czwórki wschodnioazjatyckich ubiorów: hanboka, kimona, qipao i ao dai. Jego luźna, zakrywająca sylwetkę forma, pastelowe kolory i brak jakichkolwiek niedopowiedzeń nie są przypadkiem ani wadą – to świadomy wybór, głęboko zakorzeniony w konfucjańskiej filozofii dynastii Joseon (1392–1897). Jednak to, co tradycyjnie określano jako „piękno moralne” hanboka, budzi dziś pytania: czy ten strój celebruje harmonię, czy raczej narzuca patriarchalną kontrolę nad kobiecą ekspresją? Przyjrzyjmy się temu z bliska.

Kobiecy hanbok to strój, który nie pozostawia miejsca na eksponowanie sylwetki. Chima, szeroka spódnica w kształcie kopuły, zaczyna się tuż pod biustem i sięga ziemi, maskując talię, biodra i nogi. Jeogori, górna część stroju, zakrywa szyję, obojczyki i ramiona, a długie, szerokie rękawy dopełniają efektu całkowitego zasłonięcia. Efekt? Kobieta w hanboku wygląda jak pastelowa, urocza bryła – estetycznie zachwycająca, ale całkowicie aseksualna.
Taka forma nie jest przypadkowa. Hanbok powstał w społeczeństwie konfucjańskim, gdzie kobieta miała być uosobieniem cnót – matką, żoną, córką – a nie obiektem pożądania. W okresie Joseon, kiedy hanbok przybrał swoją klasyczną formę, kobieca zmysłowość w przestrzeni publicznej była tabu. Strój miał wyrażać pokorę i „przynosić spokój”, a nie kusić. Ciało, postrzegane jako potencjalne źródło chaosu i pokus, musiało zostać ukryte.

W przeciwieństwie do innych tradycyjnych strojów Azji Wschodniej, hanbok nie flirtuje z wyobraźnią. Porównajmy:
• Kimono (Japonia): Subtelnie odsłania kark – uznawany w Japonii za zmysłowy – a rytuał jego noszenia, np. uchylenie rękawa, buduje aurę niedopowiedzenia.
• Qipao (Chiny): W swojej nowoczesnej formie ciasno opina piersi i biodra, a rozcięcie do uda podkreśla każdy krok.
• Ao dai (Wietnam): Lejąca się tkanina kontrastuje obcisłą górą z rozciętą tuniką, tworząc efekt elegancji i subtelnej zmysłowości.
Hanbok nie robi nic z tych rzeczy. Nie ma prześwitu, asymetrii ani napięcia między „widać” a „nie widać”. Jego statyczna, luźna forma unieruchamia sylwetkę, jakby mówiła: „Tu nie ma nic do oglądania”. Seksapil, który w dużej mierze opiera się na grze niedopowiedzeń, jest w hanboku świadomie wyeliminowany.

Konfucjanizm, który ukształtował hanbok, promował ideę „piękna moralnego” – estetyki, w której kobieta miała być niewidzialna jako obiekt pożądania, a widoczna jako uosobienie cnót. W traktatach takich jak Samgang Haengsildo (XVI w.) podkreślano czystość, posłuszeństwo i poświęcenie. Hanbok, jako „zbroja cnót”, był narzędziem tej ideologii: wysoka chima i obszerna jeogori deseksualizowały kobietę, podporządkowując ją społecznym oczekiwaniom.
Z dzisiejszej perspektywy to „piękno moralne” budzi kontrowersje. Nie było ono wyborem kobiet, lecz wymogiem patriarchalnego społeczeństwa, które postrzegało kobiecą seksualność jako zagrożenie dla porządku społecznego. Kobiety, które przyciągały uwagę wyglądem, mogły być posądzane o niemoralność. Hanbok nie tylko ukrywał ciało, ale także ograniczał kobiecą ekspresję, narzucając jednowymiarowy ideał skromności. Współczesna krytyka wskazuje, że takie normy internalizowały w kobietach poczucie wstydu związanego z ich ciałem, czyniąc hanbok nie tylko strojem, ale i instrumentem społecznej kontroli.

Mimo tych uwag, hanbok pozostaje fascynującym przykładem estetyki opartej na harmonii i prostocie. Jego piękno – określane jako quiet beauty – wynika z:
• Harmonii kolorów: Pastelowe odcienie i delikatne gradienty, często oparte na obangsaek (pięciu podstawowych barwach kosmologicznych), tworzą spokojną, nieprzeciążoną wizualnie całość.
• Miękkości linii: Brak ostrych krawędzi czy podkreślania sylwetki – wszystko jest płynne i łagodne.
• Rytualnej grzeczności: Hanbok, jako strój ceremonialny, wyraża szacunek i powściągliwość, a nie spontaniczność.
W przeciwieństwie do qipao (odważnego), ao dai (subtelnie uwodzicielskiego) czy kimona (rytualnie zmysłowego), hanbok jest jak czajnik z celadonu: idealny w formie, ale niepożądany w sensie zmysłowym.

Współczesne podejście do hanboka pokazuje, że jego forma może być reinterpretowana. Projektanci tacy jak Lee Young-hee tworzą hyundai hanbok – wersje z krótszymi jeogori, węższymi spódnicami czy lżejszymi materiałami, które czasem podkreślają sylwetkę. Te zmiany są odpowiedzią na krytykę patriarchalnych korzeni stroju, dając kobietom możliwość wyrażania indywidualności, a nawet zmysłowości. To dowód, że hanbok może ewoluować, oddzielając swoje estetyczne walory od konfucjańskich ram.

🇰🇷 **Współczesna interpretacja hanbok** (fot. Pinterest)

Współczesne Koreanki, szczególnie młodsze pokolenia, coraz rzadziej noszą hanbok, nawet podczas tradycyjnych świąt, takich jak Chuseok czy Seollal. Zamiast tego, na co dzień wybierają obcisłe dżinsy, legginsy czy przylegające koszulki, które eksponują talię, biodra, piersi i nogi – czyli wszystko, co hanbok świadomie ukrywał. Ta gwałtowna zmiana estetyki odzwierciedla głębokie przemiany społeczne i psychologiczne. Globalizacja, wpływ zachodniej mody i wzrost świadomości kobiecej autonomii w Korei Południowej pozwoliły kobietom przejąć kontrolę nad swoją ekspresją. Noszenie odzieży podkreślającej ciało jest formą wyzwolenia z konfucjańskich norm, które narzucały skromność i deseksualizację. Dla wielu młodych kobiet eksponowanie sylwetki to nie tylko kwestia estetyki, ale także manifestacja autonomii i pewności siebie. Psychologicznie, może to być reakcja na dziesięciolecia tłumienia kobiecej indywidualności – potrzeba wyrażenia zmysłowości staje się sposobem na odzyskanie prawa do własnego ciała i tożsamości. Jednak ta zmiana budzi też pytania: czy jest to pełna emancypacja, czy może nowe normy, narzucane przez globalną kulturę konsumpcyjną i media, które promują inny, ale równie sztywny ideał kobiecości?

**Współczesna Koreanka zamiast „workowatego” hanbok często wybiera odzież obcisłą** (fot. koreaavenue.com)

Kobiecy hanbok jest aseksualny nie przez przypadek, lecz z powodu świadomego projektowania w duchu konfucjańskiej ideologii, która stawiała moralność ponad fizycznością. Jego luźna forma i brak gry niedopowiedzeń odzwierciedlają patriarchalny ideał „piękna moralnego”, które jednak było narzędziem kontroli nad kobiecą ekspresją. Choć hanbok fascynuje harmonią i prostotą, jego historia przypomina o ograniczeniach narzucanych kobietom. Współczesne odejście od hanboka na rzecz odzieży eksponującej ciało pokazuje, jak młode Koreanki redefiniują piękno, odrzucając patriarchalne ramy na rzecz autonomii i indywidualności. Hanbok, choć wciąż symbol koreańskiej kultury, staje się świadectwem zarówno dawnych ograniczeń, jak i nowych możliwości.

Japonia · Polska

Co Sienkiewicz wiedział o herbacie? Japan tea w XIX-wiecznej Ameryce

22/07/202522/07/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

**Sienkiewicz w Kalifornii pędzlem Stanisława Witkiewicza**

W Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza, opublikowanych w prasie w latach 1876–1878, znajduje się barwny opis codziennego życia w Kalifornii, w tym zwyczajów uboższych warstw społecznych. Jedno ze zdań brzmi:
„Na węglach gotowała się w blaszanym naczyniu woda na japan tea, czyli japońską herbatę, jakiej powszechnie używają ubożsi ludzie w Kalifornii.”
Ten fragment, najprawdopodobniej odnoszący się do San Francisco, ukazuje prostotę życia imigrantów i robotników, dla których tania japońska herbata była codziennym napojem. Współczesnemu czytelnikowi może wydawać się zaskakujące, iż zielona herbata – dziś często postrzegana jako produkt luksusowy – w XIX-wiecznej Kalifornii była napojem klasy robotniczej.

Po otwarciu Japonii na handel międzynarodowy przez komandora Matthew Perry’ego w 1853 roku, kontakty handlowe między Japonią a Stanami Zjednoczonymi znacząco się zintensyfikowały. Jednym z kluczowych towarów eksportowych stała się japońska herbata, znana w USA jako „Japan tea”. W odróżnieniu od luksusowych herbat, takich jak gyokuro czy ceremonialna matcha, eksportowano głównie zieloną herbatę typu sencha lub bancha, często niższej jakości. Były to liście suszone szybko i pakowane hurtowo, co czyniło je znacznie tańszymi niż konkurencyjne herbaty z Chin, Indii czy Cejlonu.
Taka herbata stała się popularna wśród robotników, górników, osadników i imigrantów w Kalifornii, a także na wschodnim wybrzeżu USA. W czasach Sienkiewicza „Japan tea” była symbolem prostoty i dostępności. Parzona w skromnych warunkach, w blaszanych naczyniach, towarzyszyła codziennemu życiu uboższych mieszkańców Kalifornii. Nie była to herbata ceremonialna, lecz praktyczny napój, który dostarczał energii i chwili wytchnienia w trudnych realiach.

**W czasie swojej półtorarocznej podróży po Stanach Zjednoczonych Sienkiewicz regularnie przesyłał felietony do „Gazety Polskiej” i prowadził bogatą korespondencję prywatną.**

Znaczenie japońskiej herbaty w Ameryce zmieniało się na przestrzeni lat. Do lat 30. XX wieku Japonia pozostawała jednym z głównych eksporterów herbaty do USA, ale później jej znaczenie stopniowo malało. Amerykańska obecność w Japonii w okresie powojennym promowała kulturę kawy, a młodzi Japończycy coraz bardziej zwracali się ku zachodnim trendom. Zielona herbata, zwłaszcza sencha, stała się w Japonii napojem codziennym, głównie dla starszego pokolenia, podczas gdy matcha zyskała status symbolu tradycji – często ograniczonego do ceremonialnych kontekstów.
W latach 80. i 90. XX wieku, wraz z rosnącym zainteresowaniem zdrowym stylem życia na Zachodzie, zielona herbata powróciła do łask. Matcha, dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym, stała się „superfoodem” i obiektem fascynacji. Zachód odkrył ją na nowo, tworząc matcha latte, matcha tiramisu czy matcha croissanty – czyli produkty mające z rytuałem zen tyle wspólnego, co karaoke z kontemplacją ciszy.
Najwyższej jakości matcha ceremonialna z regionów takich jak Uji, Shizuoka czy Yame może osiągać ceny nawet kilkuset dolarów za 100 gramów – choć dotyczy to wyłącznie produktów premium.

W Japonii obserwujemy dziś swoisty renesans kultury herbaty, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Pojawiają się nowe herbaciane startupy i klasyczne domy herbaty, które łączą tradycję z nowoczesnym podejściem, promując ideę „slow tea”. Jednocześnie japońska herbata zmaga się z konkurencją ze strony masowo produkowanych, butelkowanych napojów typu „green tea”, dostępnych we wszechobecnych sklepach konbini.
Ten paradoks dobrze pokazuje, jak japońska herbata balansuje między głęboko zakorzenioną tradycją a wymogami współczesnego, szybkiego stylu życia. Fragment z Listów z podróży do Ameryki Sienkiewicza przypomina o tym, jak zmienne są losy produktów i ich postrzeganie. Japońska herbata, która w XIX-wiecznej Kalifornii była napojem ubogich, przeszła długą drogę, by stać się symbolem luksusu i zdrowego stylu życia.

Japonia · Stany Zjednoczone

Z dzieciństwa w przepaść: Ernest Hemingway i japońskie kamuro

21/07/202511/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Dzieci łatwo stają się narzędziem cudzych ambicji. Mały Ernest Hemingway był przebierany przez matkę Grace w sukienki i czesany jak dziewczynka – miał być „bliźniaczką” siostry. To doświadczenie wielu badaczy wiąże z jego późniejszą obsesją męskością. Podobnie w dawnej Yoshiwarze: dziewczynki kamuro od siódmego roku życia kopiowały wygląd i zachowanie oiran, podnosząc prestiż swojej pani. W obu przypadkach dziecko traciło własną tożsamość na rzecz dorosłego. Ta paralela pomaga zrozumieć, jak dzieciństwo kształtuje dorosłe blizny.

Wystarczy spojrzeć na zdjęcia małego Hemingwaya – w sukienkach, z bujnymi lokami i powagą na twarzy – by zrozumieć, że jego dzieciństwo było sceną, na której matka odegrała własną sztukę. Zaskakująco blisko tej sceny znajduje się świat japońskich kamuro – dzieci przekształconych w ozdoby oiran, kurtyzan epoki Edo.

W dzieciństwie Ernesta Hemingwaya, przyszłego giganta literatury, i kamuro, młodych dziewczynek szkolonych w japońskiej dzielnicy Yoshiwara, kryje się zaskakująca paralela. Oboje nie byli po prostu wychowywani – byli projektowani, kształtowani w zgodzie z cudzymi wizjami. Matka Hemingwaya, Grace, i oiran, gwiazdy Yoshiwary, traktowały dzieci jako narzędzia swoich ambicji, pozostawiając w ich psychice trwałe urazy. Choć pochodzili z dwóch różnych światów – amerykańskiej klasy średniej i japońskiej dzielnicy rozkoszy – Hemingway i kamuro mają wspólny mianownik: zostali stworzeni na cudzy obraz i podobieństwo. Jak wyglądały te procesy i co mówią o mechanizmach kontroli nad tożsamością?

**Ernest Hemingway z siostrą Marcelinne**

Grace Hall Hemingway była kobietą o artystycznych ambicjach, które w wiktoriańskiej Ameryce rzadko znajdowały ujście. Nie mogąc w pełni realizować siebie, skupiła się na dzieciach, szczególnie na Erneście i jego siostrze Marcelline. Ubierała ich w identyczne sukienki, czesała tak samo, aranżowała ich publiczne występy jako bliźniąt. Ernest, choć chłopiec, był stylizowany na dziewczynkę – nie z przypadku, lecz z premedytacją. Dla Grace był rekwizytem w jej wizji idealnej rodziny, odzwierciedleniem niespełnionych marzeń o córce i artystycznym splendorze.

Jak pisze Josh Jones w artykule „Ernest Hemingway and His Sister Dressed as Twin Girls […]”:
„Pomimo mniej sztywnych norm dotyczących płci w dzieciństwie (czyli typowego dla epoki wiktoriańskiej stylizowania małych chłopców na dziewczynki aż do tzw. „breeching” – przejście chłopca z sukienki w spodnie, zwykle ok. 5.–7. roku życia) – jak zauważa biograf Hemingwaya, Kenneth Schuyler Lynn – wymyślne udawanie Grace Hemingway, że mały Ernest i jego siostra byli bliźniakami tej samej płci, było bardzo nietypowe. Krytycy, tacy jak Moddelmog i Mark Spilka, przekonująco argumentowali, że Hemingway zbuntował się przeciwko tej narzuconej tożsamości, a bunt ten trwał całe życie.” Taka manipulacja płcią nie przeszła bez echa. W dzieciństwie Ernest doświadczał wstydu związanego z narzuconą rolą „Ernestine”. W dorosłości odpowiedział na to hipermęską postawą – polowania, boks, wojna, literatura pełna motywów siły i odwagi. Te wybory sugerują próbę zagłuszenia upokorzenia z dzieciństwa, gdy jego męskość była kwestionowana.

W XVII-wiecznej Japonii, w dzielnicy Yoshiwara – centrum ekskluzywnej rozrywki Edo (dzisiejsze Tokio) – oiran były elitarnymi kurtyzanami, łączącymi piękno, sztukę i wysoki status społeczny. Towarzyszyły im kamuro, dziewczynki w wieku od 7 do 15 lat, które pełniły rolę służących i uczennic. Oiran, jako gwiazdy Yoshiwary, szkoliły kamuro, by w przyszłości mogły stać się ich następczyniami, ale ich rola była także symboliczna. Kamuro, ubrane i uczesane jak miniaturowe kopie oiran, miały podkreślać prestiż swojej patronki. Ich ruchy, wygląd, a nawet sposób chodzenia były ściśle kontrolowane, by odzwierciedlać doskonałość oiran. Stanowiły żywe symbole jej sukcesu, a czasem przygotowywano je do przejęcia jej roli.

Ten proces miał jednak wysoką cenę. Kamuro uczono tłumienia emocji – płacz czy sprzeciw były niedopuszczalne. Ich tożsamość rozpływała się w rytuałach i oczekiwaniach systemu Yoshiwary. Nie znały siebie jako jednostek, a jedynie jako odbicia reakcji otoczenia, co prowadziło do dezintegracji osobowości.

W obu przypadkach dzieci były narzędziami cudzych ambicji. Grace Hemingway, kierowana narcystyczną potrzebą kontroli, używała Ernesta do stworzenia estetycznego obrazu rodziny. Oiran, działające w ramach hierarchii Yoshiwary, stylizowały kamuro, by wzmocnić swój status i zapewnić ciągłość systemu. Metody były podobne: kontrola wyglądu, narzucanie ról, eliminacja indywidualności. Ernest miał być „bliźniaczką” Marcelline, kamuro – cieniem oiran.

Różnice wynikają z kontekstu. Projekt Grace był osobisty, napędzany jej indywidualnymi pragnieniami. System Yoshiwary był instytucjonalny, oparty na ekonomii i tradycji. Ernest mógł w dorosłości zbuntować się przeciwko matczynym oczekiwaniom, budując własną tożsamość. Kamuro miały niewielkie szanse na autonomię – ich los był z góry zaplanowany, często prowadząc do roli oiran lub marginalizacji. Hemingway stał się mężczyzną, który uciekał przed matką do samego siebie. Kamuro nie miały dokąd uciec – były częścią systemu, który nie znał pojęcia indywidualnego buntu. Ernest miał czas i wolność, by się zbuntować. Kamuro miały tylko czasu tyle, by dorosnąć do roli oiran – czyli do przetwarzania własnego dzieciństwa na opresję kolejnego pokolenia.

Skutki tych praktyk były głębokie, często tragiczne. Dla Ernesta narzucona rola płciowa wywołała wstyd i potrzebę udowadniania męskości, co odbiło się na jego życiu, zdrowiu, relacjach z ludźmi i twórczości. Kamuro, pozbawione prawa do wyrażania siebie, traciły poczucie indywidualności, stając się funkcją cudzych oczekiwań.

W obu przypadkach projektowanie tożsamości prowadziło do wewnętrznego konfliktu: Ernest uciekał w maskę hiper-męskości, kamuro – w rytualną uległość. Grace Hemingway widziała w synu swoją zabawkę, estetyczny duplikat starszej o rok od Ernesta córki. Oiran widziała w kamuro przyszłą siebie, swoją przedłużoną godność, pozycję, ikonę statusu.

W obu przypadkach dzieciństwo nie było filarową fazą rozwoju. Było pustym płótnem, na którym ktoś dorosły namalował to, co chciał widzieć. Historie Ernesta Hemingwaya i kamuro Yoshiwary pokazują, jak dorośli mogą traktować dzieci jako przedłużenie własnych ambicji. Niezależnie od epoki czy kultury, mechanizmy kontroli – od stylizacji wyglądu po narzucanie ról – pozostawiają ślady w psychice. Zarówno mały Ernest, jak i mała kamuro zostali odarci z dzieciństwa – nie przez przemoc fizyczną (choć i ta bywała), ale przez symboliczną kolonizację ich tożsamości. Ernest uciekał w wojnę, alkohol, śmierć. Kamuro uciekać nie mogły. Więc milczały – aż ich głos wyparował.

**Dziesięciomiesięczny Ernest w ramionach mamy**

Źródła:

Farah, Andrew (2025). Hemingway’s Brain: With a New Preface. Wyd. University of South Carolina Press
Cecilia Segawa Seigle (1993). Yoshiwara: The Glittering World of the Japanese Courtesan. Wyd. University of Hawaii Press
Open Culture. (2015). Ernest Hemingway & his sister dressed as twin girls shown in newly digitized scrapbooks from Hemingway’s youth. https://www.openculture.com/2015/08/ernest-hemingway-his-sister-dressed-as-twin-girls.html

Francja · Japonia · Stany Zjednoczone

Gen. MacArthur, Napoleon, Nixon i inni: jak matki kształtują wodzów

17/04/202521/07/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

„Śmierć matki była dla mnie ogromnym ciosem i mam ogromne trudności z przystosowaniem się do zmienionych warunków. […] Moja strata częściowo mnie oszołomiła i czuję się, jakbym desperacko, ale bezskutecznie, próbował się odnaleźć.”
Gen. Douglas MacArthur, jeden z najwybitniejszych dowódców amerykańskich w historii i naczelny dowódca sił alianckich na południowo-zachodnim Pacyfiku podczas II wojny światowej, zareagował na śmierć matki w 1935 roku głębokim żalem, który wyraził w liście do przyjaciela. Czuł się zagubiony i potrzebował pomocy w uporządkowaniu swojego życia.
Jego matka, kobieta o surowym południowym charakterze, znana jako „Pinky”, miała znaczący wpływ na jego życie, złożoną osobowość, sukcesy i porażki. Opisywana była jako „przewodnik i kotwica”.

Mary Pinkney Hardy pochodziła z rodziny z Wirginii i wychowała się w kulturze o silnym poczuciu honoru, dumy i tradycji. Wychowanie na Południu często stawiało matki w roli strażniczek moralności i rodzinnego prestiżu – i Pinky wcielała to w życie do granic możliwości. Jej mąż, gen. Arthur MacArthur, był bohaterem wojny secesyjnej po stronie Unii (czyli Północy), co było nietypowym wyborem dla kobiety z Południa – ich małżeństwo już na starcie było niekonwencjonalne. Wielu członków jej rodziny było tym związkiem oburzonych. Ślub z kimś z „wrogiego obozu” wciąż traktowano jak zdradę ideałów – pamięć o wojnie była nadal żywa i bolesna. Jak pisze Arthur Herman, autor biografii amerykańskiego generała, dwóch braci Pinky nie pojawiło się na jej ślubie właśnie z tego powodu, a jej matka wpadła w jeszcze głębszą depresję, która przyspieszyła jej śmierć. To nie był tylko rodzinny dramat – to było zderzenie światów, wartości, emocji narodowych.

**Rodzina MacArthurów. Pięcioletni Douglas stoi pierwszy od lewej.**

Pinky nie tylko nie ugięła się pod presją rodziny, ale później przeniosła tę nieustępliwość na swoje macierzyństwo. Całe życie ingerowała w wychowanie i karierę syna, budując w nim przekonanie o jego wyjątkowości. Jej ambicje wobec niego były ogromne – wręcz obsesyjne. Wychowała Douglasa z niemal religijną czcią dla idei honoru, odwagi i wyjątkowości. Można wręcz powiedzieć, że uczyniła z niego narzędzie realizacji własnych ambicji i ideałów, które – być może – nie mogły się w pełni zrealizować w jej życiu jako kobiety XIX wieku.
Chyba wszyscy biografowie MacArthura podkreślają, że ta relacja miała fundamentalne znaczenie dla ukształtowania osobowości Douga – niemal jakby to Pinky była główną siłą napędową jego życia. William Manchester pisze: „MacArthur był do końca życia pod wpływem matki. Jej głos był jego wewnętrznym głosem.” Geoffrey Perret dodaje: „To nie ojciec, ale matka była jego punktem odniesienia. Jego moralność, jego styl, jego niechęć do kompromisu – wszystko to miało źródło w niej.”

**Douglas MacArthur w słynnym ujęciu z japońskim cesarzem Hirohito**

Wiele osób uważało, że MacArthur był emocjonalnie uzależniony od swojej matki. Jego ego, duma i poczucie wyjątkowej misji były w znacznej mierze odzwierciedleniem jej ambicji. W czasie studiów w West Point Pinky przeprowadziła się do hotelu niedaleko akademii wojskowej, by być blisko syna i „czuwać” nad jego edukacją. To było coś więcej niż troska – to jawne współuczestnictwo w jego karierze. Pinky budowała w Douglasie przekonanie, że ma boską misję w życiu. Taka matczyna narracja potrafi zniekształcić poczucie rzeczywistości, co – jak zauważył ppłk Gerald Wilkinson – było jedną z wad Douga: „Jest przebiegły, samolubny, pełen pychy, nieprzystępny, nerwowy i niezwykle próżny. Wyróżnia go wyobraźnia, pewność siebie, fizyczna odwaga i urok, zarazem jednak jest pozbawiony poczucia humoru, szacunku dla prawdy i jest nieświadomy tych wad.”
MacArthur – mimo że był mężczyzną o żelaznym charakterze w dowodzeniu – był też bardzo wrażliwy na krytykę, niemal dziecinnie. Manchester zauważa, że może to wynikać z wychowania w aureoli perfekcji, w której błąd był nie do przyjęcia. Pinky nie pozwalała mu wątpić w siebie – ale też nie dopuszczała autorefleksji. Nie tolerował krytyki ani sprzeciwu, bo nigdy nie nauczył się konstruktywnego dystansu do samego siebie.

Popularne powiedzenie „za sukcesem każdego mężczyzny stoi kobieta” sugeruje, że wsparcie i wpływ kobiety są często kluczowe dla sukcesu mężczyzny. Choć można je uznać za banał lub seksistowskie uogólnienie, nabiera ono ciekawej głębi, gdy zaczniemy je reinterpretować: czy za jego sukcesem nie stała też presja, nadopiekuńczość, niespełnione oczekiwania kobiety? I czy za jego upadkiem nie kryje się ta sama kobieta – albo inna, która wstrząsnęła jego światem?
Wiele słynnych postaci historycznych zostało ukształtowanych przez swoje matki – by wspomnieć chociażby Napoleona Bonaparte i prezydenta Richarda Nixona. Letycja, matka Napoleona, była kobietą surową, zdyscyplinowaną, twardą jak skała – typową korsykańską matriarchinią. Miała głęboki i trwały wpływ na swojego syna. Jej stanowcza dyscyplina i silna wola ukształtowały jego charakter i dały podwaliny pod jego późniejsze ambicje. Richard Nixon z kolei w listach wspominał, że jego matka była „świętą”, ale jednocześnie emocjonalnie chłodną kobietą – nieustannie chwalącą jego brata, a jego ignorującą. Jego głęboka potrzeba aprobaty i paranoja były – według biografów 37. prezydenta Stanów Zjednoczonych – z tą relacją silnie powiązane. „Los dziecka leży w rękach jego matki” miał powiedział Napoleon. W przypadku MacArthura – te dłonie nigdy go nie puściły.

Francja · Japonia

Wersal, arystokracja i prestiż: Jak zrozumieć japońskie Edo przez pryzmat europejskich elit

15/04/202511/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W historii nowożytnej rzadko spotykamy systemy polityczne, które podporządkowały elity bez uciekania się do otwartej przemocy. Dwa z nich – dworski absolutyzm Ludwika XIV we Francji i sankin-kōtai w Japonii Tokugawów – osiągnęły to za pomocą podobnych narzędzi: rytuału, prestiżu i ekonomicznego obciążenia. Wersal stał się więzieniem z luster i złota, gdzie arystokracja dobrowolnie rezygnowała z niezależności za łaski monarchy. Edo stało się celem obowiązkowych pielgrzymek daimyō, które drenowały ich skarbce i trzymały rodziny jako gwarancję lojalności.

Co wspólnego miały złote salony Wersalu Ludwika XIV (1638-1715) dalekowschodnim rytmem podróży japońskich daimyo epoki Edo (1603-1868)? Więcej, niż mogłoby się wydawać – oba systemy były mistrzowskimi narzędziami kontroli elit, opartymi nie na przemocy, lecz na prestiżu, rytuale i perfekcyjnie zaprojektowanej codzienności.

W historii nowożytnej istniały dwa wyjątkowe systemy polityczne, które potrafiły skutecznie podporządkować elity bez konieczności stosowania przemocy, zapewnić stabilność państwa i umocnić władzę centralną. Choć dzieli je kultura, geografia i kontekst historyczny, system dworski Ludwika XIV we Francji i sankin-kōtai w Japonii Tokugawów miały zaskakująco wiele wspólnego. Oba łączył jeden cel: osłabienie niezależności elit i skupienie władzy w centrum.

**Tokugawa Yoshinobu – ostatni japoński siogun**

W Japonii okresu Edo szogunat Tokugawa wprowadził system sankin-kōtai („naprzemienna służba”), który stał się fundamentem stabilności państwa przez ponad 250 lat. System ten nakładał na daimyō – feudalnych panów zarządzających regionalnymi domenami – obowiązek regularnego przebywania w stolicy szoguna, Edo (dzisiejsze Tokio). Co roku lub co dwa lata daimyō musieli podróżować do Edo, gdzie spędzali określony czas, a po powrocie do swoich domen pozostawiali w stolicy swoje rodziny jako zakładników. Ten rygorystyczny mechanizm miał kilka kluczowych celów.

Po pierwsze, sankin-kōtai ograniczało autonomię daimyō, którzy w przeszłości byli źródłem wojen domowych w Japonii. Trzymając ich bliskich w Edo, szogunat zapewniał lojalność panów feudalnych – bunt oznaczałby zagrożenie dla rodziny.

Po drugie, system drenował finanse daimyō. Podróże między domenami a Edo, utrzymanie wystawnych rezydencji w stolicy oraz kosztowne ceremonie były ogromnym obciążeniem. To skutecznie ograniczało środki, które mogłyby zostać użyte na organizację rebelii. Po trzecie, sankin-kōtai sprzyjało centralizacji władzy, czyniąc Edo politycznym i kulturalnym centrum kraju.

Efekt? Japonia epoki Edo cieszyła się długotrwałym pokojem, a szogunat Tokugawa utrzymał kontrolę nad krajem aż do połowy XIX wieku. Sankin-kōtai było nie tylko narzędziem politycznym, ale także symbolem konfucjańskiej hierarchii i obowiązku, głęboko zakorzenionych w japońskiej kulturze.

W tym samym czasie, w Europie, Ludwik XIV, Król Słońce, opracował własną strategię podporządkowania arystokracji. Po burzliwych wydarzeniach Frondy – serii buntów arystokratycznych w połowie XVII wieku – Ludwik postanowił przekształcić francuską szlachtę z potencjalnego zagrożenia w lojalnych dworzan. Kluczem do tego planu stał się pałac w Wersalu, który z podmiejskiej rezydencji myśliwskiej przekształcono w olśniewające centrum władzy.

Ludwik XIV zmuszał arystokrację do życia na dworze, gdzie każdy aspekt ich codzienności – od porannego wstawania króla (lever) po wieczorne bale – był podporządkowany królewskiej etykiecie. Odejście z Wersalu bez zgody monarchy oznaczało utratę łask, tytułów, pensji czy wpływów politycznych. W ten sposób arystokraci stali się zależni od króla, a ich regionalne wpływy malały. Podobnie jak w Japonii, kontrola miała także wymiar ekonomiczny. Życie w Wersalu wymagało ogromnych wydatków na stroje, przyjęcia i inne formy ostentacyjnej konsumpcji. Arystokraci, którzy chcieli utrzymać status, często popadali w długi, stając się jeszcze bardziej zależnymi od królewskich dotacji. Wersal był także narzędziem propagandowym – jego przepych i splendor miały uosabiać potęgę Ludwika XIV, a dworskie życie odciągało szlachtę od knucia spisków w swoich prowincjonalnych posiadłościach.

**Portret Ludwik XIV namalowany w 1701 r. przez Hyacinthe’a Riguada.**

Rezultat był równie skuteczny jak w Japonii: Ludwik XIV zneutralizował zagrożenie ze strony arystokracji, wzmocnił absolutyzm i uczynił Francję jednym z najpotężniejszych państw Europy.

Oba systemy przyniosły dekady stabilności politycznej: We Francji Ludwika XIV arystokracja została trwale podporządkowana monarchii absolutnej, w Japonii panował ponad dwustuletni pokój zwany Pax Tokugawa. W długiej perspektywie jednak oba modele doprowadziły do stagnacji i utraty elastyczności: Francja weszła w XVIII wiek ze skostniałym systemem klasowym, co przyczyniło się do rewolucji, Japonia z kolei przegapiła rewolucję przemysłową i musiała dokonać gwałtownej modernizacji w epoce Meiji (1868-1912).

Źródła:

Mansel, Philip (2019). King of the World. The Life of Louis XIV. University of Chicago Press
Nishiyama Matsunosuke (1997). Edo Culture: Daily Life and Diversions in Urban Japan, 1600-1868. University of Hawai’i Press

Japonia · Korea Południowa

Świątynie Wschodu i Zachodu: Jak architektura wyznacza granicę między codziennością a świętością

18/03/202524/03/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

**Brama tori w sintoistycznym chramie Fushimi Inara-taisha w Kioto**

Porównanie świątyń sintoistycznych, buddyjskich i kościołów katolickich ujawnia zaskakująco wiele podobieństw, mimo różnic kulturowych i teologicznych. Przykładowo w religiach wschodu, jak sintoizm w Japonii czy buddyzm w Korei i Japonii, bramy takie jak torii, sanmon czy iljumun pełnią funkcję symboliczną i praktyczną. Są one fizyczną granicą oddzielającą codzienny, zwykły świat od przestrzeni świętej, gdzie przebywają kami (duchy/bóstwa w shinto) lub gdzie praktykuje się duchowe oczyszczenie. Przekroczenie bramy to moment rytualny – wierni często zatrzymują się, by się pokłonić, uznając, że wchodzą w obszar sacrum. Architektura tych bram jest prosta, ale wymowna: torii to zazwyczaj dwa słupy z poprzeczką, a iljumun może być bardziej ozdobne, ale obie sygnalizują zmianę stanu – z chaosu i brudu codzienności do harmonii i czystości świętego miejsca.

**Prowadząca do seulskiej świątyni Jogyesa brama iljumun**

W średniowiecznych katedrach katolickich podobną rolę odgrywa przedsionek (narteks) i przejście do nawy głównej. Architektura katedr była projektowana tak, by oddziaływać na zmysły i duszę wiernych, a symbolika światła i ciemności odgrywała tu kluczową rolę. Narteks (przedsionek) przy wejściu do katedry był zwykle ciemniejszy, węższy i często oddzielony od nawy głównej. Symbolizował świat zewnętrzny – grzeszny, chaotyczny, „ciemny” w sensie duchowym. W średniowieczu narteks był też miejscem dla tych, którzy nie mogli wejść do wnętrza, np. katechumenów (przygotowujących się do chrztu) czy pokutników.

**Ołtarz w sanktuarium maryjnym Notre-Dame de Garaison we francuskiej miejscowości Monléon-Magnoac**

Ciemność i prostota tego miejsca kontrastowały z tym, co czekało dalej. Po przekroczeniu progu z narteksu do nawy głównej wierny wkraczał w przestrzeń sacrum – miejsce modlitwy, liturgii i bliskości z Bogiem. Nawy były zazwyczaj wyższe, szersze i jaśniejsze dzięki dużym oknom (często witrażom), które wpuszczały światło. To przejście z ciemności do jasności miało symbolizować ruch od grzechu i niewiedzy do zbawienia i oświecenia. Światło w katedrach było metaforą boskiej obecności – w teologii chrześcijańskiej Chrystus jest często nazywany „światłością świata” (ewangelia Jana 8:12). Średniowieczni budowniczowie projektowali katedry, by odzwierciedlały drogę duszy ku Bogu. Wysokie sklepienia i witraże miały kierować wzrok (i myśli) w górę, ku niebu, a gradacja światła wzmacniała wrażenie transcendencji.

**Narteks w sanktuarium maryjnym Notre-Dame de Garaison**

Wraz z rozwojem architektury gotyckiej narteks stopniowo zanikał, a jego rolę przejęła kruchta – niewielki przedsionek o bardziej użytkowym charakterze. Niemniej jednak idea stopniowego przejścia z przestrzeni świeckiej do sakralnej przetrwała w koncepcji gotyckich katedr, gdzie światło, przestrzeń i wysokość wnętrza miały prowadzić wiernych ku transcendencji. W obu przypadkach – wschodnich bramach i katedrach – mamy do czynienia z ideą granicy i transformacji. Przekroczenie torii lub iljumun czy wejście z narteksu do nawy to nie tylko fizyczna zmiana miejsca, ale rytuał duchowy.

**Bazylika św. Marcina w opactwo benedyktyńskie Pannonhalma na Węgrzech**

Różnica leży w szczegółach: w religiach wschodu granica jest bardziej zewnętrzna i minimalistyczna (brama stoi na otwartej przestrzeni), podczas gdy w katedrach jest to proces bardziej wewnętrzny, rozciągnięty w przestrzeni budowli i wzbogacony symboliką światła. Jednak cel jest podobny – wyznaczyć moment, w którym człowiek zostawia za sobą codzienność i wkracza w sferę świętości. W katedrach gotyckich, takich jak Notre-Dame w Paryżu, efekt przejścia z ciemności do światła był szczególnie wyraźny dzięki technice witraży i rozet, które rozpraszały kolorowe światło w nawach. To dodatkowo wzmacniało wrażenie, że wierny „wychodzi z mroku” do boskiej rzeczywistości.

**Narteks w bazylice św. Marcina w opactwo benedyktyńskie Pannonhalma na Węgrzech**

Japonia · Wielka Brytania

Upadek Singapuru: jak gesty zdradziły wynik negocjacji kapitulacyjnych

17/03/202517/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Późnym niedzielnym popołudniem 15 lutego 1942 roku, w dniu Chińskiego Nowego Roku, w budynku wybudowanym w stylu Art Deco na terenie fabryki Forda w Bukit Timah na obrzeżach Singapuru, przy stole naprzeciwko siebie zasiedli 55-letni brytyjski generał-porucznik Arthur Ernest Percival oraz dwa lata starszy japoński generał armii Tomoyuki Yamashita. Spotkanie dotyczyło podpisania przez Brytyjczyków bezwarunkowej kapitulacji Singapuru. Zachowane fotografie z tego wydarzenia – pokazujące pewnego siebie, dominującego Yamashitę oraz skonsternowanego Percivala – oddają w pełni, kto był stroną zwycięską, a kto przegraną.

📷 **„Najgorsza katastrofa i największa kapitulacja w historii Wielkiej Brytanii” miał powiedzieć brytyjski premier W. Churchill po upadku Singapuru 15 lutego 1942 r.**

Atak lotniczy na Singapur miał miejsce 8 grudnia 1941 roku. Niemalże równocześnie Japończycy zaatakowali amerykańskie Pearl Harbor, wyspy Wake i Guam, a także brytyjskie Hong Kong i Malaje. Hong Kong skapitulował już 25 grudnia, natomiast Malaje znalazły się w rękach Japończyków 31 stycznia 1942 roku. Japoński atak opierał się na szybkości, zaciekłości i zaskoczeniu. Aby przyspieszyć swój marsz na Singapur, Japończycy wykorzystali rowery jako jeden ze środków transportu.

Żołnierze Armii Cesarskiej nie oszczędzali jeńców wojennych – rozstrzeliwano zarówno rannych, jak i tych, którzy sami się poddali. Część schwytanych australijskich żołnierzy oblano benzyną i spalono żywcem, a miejscowi, którzy wspomagali aliantów, byli torturowani, zanim ostatecznie zostali zgładzeni. Okrucieństwo japońskich żołnierzy szokowało Brytyjczyków.

Po zaledwie tygodniu odpoczynku, 8 lutego, wojska japońskie pod dowództwem gen. Yamashity zaatakowały Singapur. Wcześniej, przed 9 grudnia 1941 roku, po zbombardowaniu przez Japończyków lotnisk RAF w Singapurze, Brytyjczycy stracili większość swoich myśliwców Hurricane. W Bitwie pod Kuantanem, 10 grudnia, 88 samolotów Armii Cesarskiej zaatakowało pancernik HMS „Prince of Wales” oraz krążownik liniowy HMS „Repulse”. Oba okręty poszły na dno, a wraz z nimi 840 marynarzy.

📷 **Kapitulacja Singapuru** (fot. Paul Popper)

Bez wsparcia Royal Navy i RAF obrona Singapuru była skazana na porażkę. Zahartowanych w bojach na terenie Chin 36 tysięcy Japończyków w zaledwie tydzień zmusiło do kapitulacji 85 tysięcy żołnierzy brytyjskich, indyjskich i australijskich.

📷 **Gen. Tomoyuki Yamashita i siedzący na wprost niego gen. Arthur Ernest Percival**

Podczas podpisywania bezwarunkowej kapitulacji przez generała Percivala zgromadziła się duża grupa japońskich oficerów, fotografów i dziennikarzy.

Na pierwszej fotografii 👆 widać, jak gen. Percival wpatruje się w dokument leżący na stole, jednocześnie odsuwa się od niego całym ciałem. Opuszczona broda i uniesiona ręka tworzą dodatkową barierę między nim a dokumentem – dłoń zakrywająca usta zdaje się wyrażać niedowierzanie wobec zaistniałej sytuacji, podczas gdy ręka spoczywająca na szyi oficera siedzącego po jego prawej stronie wskazuje na emocjonalny dyskomfort.

Nie ulegało wątpliwości, kto przy stole dominował. Pewna siebie, autorytatywna postawa Yamashity, pochylona do przodu sylwetka, przeszywający wzrok oraz obie ręce spoczywające na stole jasno wskazywały, że nie przewidywał żadnych pertraktacji. Lekko przechylona głowa była sygnałem dla Percivala, że czas na decyzję już minął.

Na drugim zdjęciu rozczapierzone palce i lekko uniesiony łokieć generała mogły wskazywać na zniecierpliwienie i chęć zakończenia całego przedstawienia. Postawa typowa dla osób gotowych wstać od stołu.

Z chwilą podpisania aktu kapitulacji rozpoczęła się brutalna, trwająca 3,5 roku okupacja Miasta Lwa, które Japończycy przemianowali na Syonan-to, czyli „Światło Południa”.

Generał Percival przeżył wojnę jako jeniec w japońskim obozie na terenie Mandżurii, a po oswobodzeniu udał się do Japonii. 2 września 1945 roku, u boku gen. Douglasa MacArthura, uczestniczył w ceremonii kapitulacji Cesarstwa Wielkiej Japonii na pokładzie pancernika USS „Missouri”. Podczas tej ceremonii ponownie „zmierzył się” z japońskim dowódcą, gen. Yamashitą, jednak Percival odmówił podania mu ręki. Generał Yamashita, znany m.in. jako „Tygrys Malajów” czy „Bestia z Baatan”, został oskarżony o popełnienie zbrodni wojennych (choć według niektórych, w tym amerykańskiego obrońcy generała, niesłusznie) i 23 lutego 1946 roku stracony przez powieszenie.

📷 **Uśmiechnięty gen. Yamashita w niewoli amerykańskiej**

Źródła i inspiracje:

James Leasor, Singapore – The Battle That Changed The World, 1968