Słońce, dym i wczesna fotografia – trzy powody „czarnych” twarzy w dawnej Korei i Japonii

21/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Kiedy przeglądamy archiwalne fotografie z Japonii i Korei z lat 1870–1930, często przeżywamy zdziwienie: ludzie, których dziś kojarzymy z bardzo jasną cerą, mają twarze ciemne, czasem wręcz hebanowe. Zwłaszcza koreańscy chłopi na zdjęciach sprzed 100–130 lat wyglądają, jakby pochodzili z zupełnie innego kontynentu, a to po prostu efekt brutalnych warunków życia, dymu, słońca i… ograniczeń ówczesnej fotografii. Wszystko da się wyjaśnić i to bez sięgania po teorie spiskowe.

1. Chłop = opalony na ciemno
W XIX-wiecznej Korei i Japonii 80–90% społeczeństwa stanowili chłopi. Pracowali od świtu do zmierzchu w polu, najczęściej przy uprawie ryżu – czyli godzinami stali po kostki w wodzie, pod gołym słońcem, bez kapeluszy z prawdziwego zdarzenia i oczywiście bez kremów z filtrem, które wynaleziono dopiero w drugiej połowie XX wieku. W Korei chłop często nosił tylko słomiany kapelusz z wielkimi dziurami albo wcale – twarz i kark dostawały pełną dawkę UV przez całe życie. Po 30–40 latach takiej „terapii” skóra stawała się ciemnobrązowa, wysuszona i spękana. Elita (koreańscy yangbanowie, japońscy samuraje czy mieszczanie) wyglądała zupełnie inaczej – bo nie uprawiała ryżu i spędzała więcej czasu w cieniu.

**Korea, ok. 1900 r. Wyraźny kontrast pomiędzy hebanowymi twarzami tragarzy, a jasną cerą arystokratek Yangban**

2. Ondol – domowa wędzarnia ludzi (głównie w Korei)
To jest czynnik, o którym prawie nikt na Zachodzie nie słyszał, a który w Korei jest dobrze udokumentowany.
Tradycyjny koreański system ogrzewania podłogowego (ondol) działał tak: pod paliło się drewnem, dym przechodził kanałami i wychodził kominem… teoretycznie. W praktyce w chłopskich chatach kanały szybko się zatykały, kominy były za niskie, a zimą palono non-stop przez 5–6 miesięcy. Efekt? Cała izba wypełniała się dymem i sadzą. Ludzie żyli w czymś na kształt wędzarni. Sadza osiadała w porach skóry, a związki smoliste z dymu drzewnego nadawały cerze trwały, szarobrązowy odcień. Archeolodzy w Korei znajdują dziś w starych domach centymetrowe warstwy sadzy na belkach – dokładnie tej samej, która osiadała na twarzach mieszkańców. Po 20–30 latach mieszkania w takim „dymnym SPA” twarz robiła się naprawdę bardzo ciemna. Kobiety i dzieci też – bo wszyscy siedzieli przy palenisku.

W Japonii było lepiej – tam domy miały otwarte paleniska (irori), dym uciekał do góry, a do tego istniały łaźnie publiczne (sento). W Korei tradycyjnie myto się bardzo rzadko, zwłaszcza zimą (zimna woda = ryzyko choroby), więc sadza i brud zostawały na skórze miesiącami.

3. Fotografia, która „czerniła” Azjatów
Wczesne płyty fotograficzne (kolodionowe i ortochromatyczne) nadmiernie cieniły twarze Azjatów. Do tego fotografowie (głównie Europejczycy) ustawiali ekspozycję pod jasne elementy kadru, nie było lamp błyskowych ani reflektorów, ciemne włosy „połykały” resztę światła a twarze chłopów były często niedoświetlone o 2–3 przysłony. Efekt? i tak już ciemna od słońca i sadzy twarz wychodziła na zdjęciu prawie czarna.

To, co więc widzimy na starych zdjęciach, to nie genetyka, tylko kumulacja ekstremalnej, wieloletniej opalenizny, wieloletniego „wędzenia” dymem i sadzą (zwłaszcza w Korei), brudu i minimalnej higieny zimą oraz technicznych ograniczeń wczesnej fotografii. Współczesny obraz „bladej Azjatki” czy „jasnego Azjaty” to w dużej mierze efekt kremów BB, parasolek przeciwsłonecznych, klimatyzacji i życia w mieście. Sto lat temu większość mieszkańców Japonii i Korei wyglądała zupełnie inaczej – po prostu jak chłopi, którzy całe życie spędzili w polu i w dymie. I właśnie to widzimy na tych starych fotografiach.

Stare wskaźniki czy celowa prowokacja? Honor, wstyd i tabliczki – lekcja psychologii kulturowej z DMZ

19/11/202517/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W DMZ prawda jest luksusem, na który nikt nie może sobie pozwolić. Kiedy w 2025 roku satelity pokazały kolejne z rzędu wtargnięcie żołnierzy północnokoreańskich, Korea Południowa nie krzyknęła „agresja!”, tylko cicho westchnęła: „Ach, te stare słupki… może się pomylili?”. W ten sposób konfucjański mechanizm ochrony twarzy spotyka się z cyniczną geopolityką XXI wieku: Seul jednocześnie ratuje honor Kima (dając mu schodki do odwrotu) i go upokarza (każda odpowiedź jest przegrana). To najczystsza forma azjatyckiej wojny psychologicznej – i dowód, że w Korei betonowe relikty z 1953 roku wciąż ważą więcej niż fakty.

17 listopada 2025 roku Seul wystąpił z oficjalną propozycją rozmów wojskowych z Pjongjangiem. Temat: „wyjaśnienie przebiegu Wojskowej Linii Demarkacyjnej”, bo – jak głosi komunikat – stare, zniszczone wskaźniki graniczne z 1953 roku są nieczytelne i północnokoreańscy żołnierze „przypadkiem” przekraczają linię. Tę samą wersję wydarzeń wiernie powtórzył wczoraj polski Business Insider.

Brzmi to poczciwie i niemal rozczulająco. Tyle że w rzeczywistości jest to jedna z najbardziej wyrafinowanych dyplomatycznych fikcji, jakie można usłyszeć na Półwyspie Koreańskim. Granica, która od ponad siedmiu dekad dzieli dwa państwa koreańskie jest najbardziej zmilitaryzowanym i monitorowanym miejscem na Ziemi: termowizja, radary, kamery o rozdzielczości pozwalającej odczytać napisy na paczce papierosów, drony, sejsmiczne czujniki wykrywające każdy krok, sztuczna inteligencja analizująca ruch w czasie rzeczywistym i patrole co kilkaset metrów. A w tym wszystkim uzbrojony żołnierz armii Kima „błądzi” kilkadziesiąt lub kilkaset metrów w głąb terytorium wroga, bo nie zauważył słupka sprzed 72 lat. To mniej więcej tak wiarygodne, jak tłumaczenie radzieckiej inwazji na Czechosłowację w 1968 roku nieaktualnymi mapami albo niemieckiego ataku na Westerplatte w 1939 roku nieczytelną tabliczką „Polska”.

**Granica miedzy Koreą Południową i Północną**

W Korei Północnej nikt nie błądzi przy granicy. Dezercja oznacza śmierć – dla żołnierza i często dla całej jego rodziny. Samowolne oddalenie się od posterunku oznacza to samo. Każdy rekrut stacjonujący przy DMZ ma w głowie wbitą mapę linii frontu jak modlitwę. W państwie, w którym strach jest głównym narzędziem zarządzania, nie ma miejsca na spacery. Ci ludzie nie zbierają grzybów – wykonują rozkazy. A rozkazy wydaje tylko jedna osoba w Pjongjangu.

Przekroczenia pojawiają się w precyzyjnie wybranych momentach: tuż przed wyborami w Korei Południowej, przed szczytami z Amerykanami, w trakcie wielkich manewrów USA–Korea Południowa albo wtedy, gdy Kim Jong Un chce światu przypomnieć, że wciąż może podkręcić temperaturę konfliktu bez wywoływania wojny totalnej. W samym 2025 roku mieliśmy już co najmniej kilka takich „przypadkowych” incydentów.

Dlaczego Seul uparcie trzyma się wersji ze starymi tabliczkami? Bo musi. Publiczne stwierdzenie „Pjongjang świadomie nas prowokuje” oznaczałoby obowiązek twardej odpowiedzi, a twarda odpowiedź mogłaby uruchomić spiralę, której nikt tutaj nie chce. Zamiast tego Południe podaje Północy elegancką furtkę: „to nie wasza wina, tylko wskaźników”. W azjatyckiej kulturze wstydu utrata twarzy jest gorsza niż śmierć. Upokorzony Kim staje się nieprzewidywalny i niebezpieczny. Kim, któremu pozwolono zachować twarz, może po cichu wycofać swoich ludzi i udawać, że nic się nie stało. Narracja o zniszczonych tabliczkach jest więc klasycznym dyplomatycznym buforem. Uspokaja Południową opinię publiczną („nie ma się czego bać, to tylko problem techniczny”), pozwala prezentować się światu jako strona rozsądna i odpowiedzialna, a przede wszystkim kupuje czas i obniża ryzyko prawdziwej eskalacji.

To nie naiwność. To świadoma, cyniczna i – co najważniejsze – skuteczna od dekad strategia przetrwania na najbardziej niebezpiecznej granicy świata. Prawda jest prosta i brutalna: żołnierze Korei Północnej przekraczają MDL celowo i za przyzwoleniem najwyższych władz. Seul doskonale o tym wie. Ale dopóki obie strony bardziej boją się wojny niż utraty twarzy, dalej będziemy słuchać o tabliczkach z 1953 roku. Bo na Półwyspie Koreańskim kłamstwo jest po prostu często tańsze niż prawda. Przynajmniej w krótkim terminie.

Inna rzecz, że propozycja „porozmawiajmy o granicy” to klasyczny forced choice – sytuacja bez dobrego wyjścia. To nie jest naiwna próba dialogu. To jest pułapka komunikacyjna opakowana w konfucjański papier prezentowy. Druga strona ma tylko dwie możliwości: (1) Zgoda -> automatycznie przyznaje, że problem istnieje, czyli że ich działania były nieprawidłowe. (2) Milczenie -> potwierdza wizerunek strony nieracjonalnej i niechętnej współpracy. W obu wariantach traci twarz i wiarygodność. Nie ma trzeciej opcji. To najprawdopodobniej celowo skonstruowany dylemat: jedna strona zmusza drugą do wyboru między dwiema toksycznymi alternatywami, sama wychodząc na dojrzałą i odpowiedzialną – bez żadnego ryzyka i bez podnoszenia głosu. W psychologii społecznej to wzorcowy przykład asymetrycznej gry o twarz: wystarczy jedno grzeczne zdanie, by przeciwnik przegrał, niezależnie od tego, co zrobi. W Azji Wschodniej takie zagrania są arcydziełem – piękniejszym niż partia go (chińska gra planszowa) i okrutniejszym niż szachy.

Źródła:

https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/seul-chce-zapobiec-incydentom-na-granicy-propozycja-rozmow-z-korea-polnocna/3tkeklz

Japonia · Stany Zjednoczone

Akademia FBI kontra japońska hierarchia: dlaczego senpai bił kohai na szkoleniu w Quantico

17/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W Quantico, na szkoleniu FBI, japońscy policjanci nie mogą się powstrzymać: senpai karze kohai za najmniejsze przewinienie, a ten? Dziękuje za „lekcję”. Dla Amerykanów to skandal, dla Japończyków norma. Opierając się na relacji słynnego profilera Johna Douglasa, zanurzam się w sercu systemu senpai-kohai: mechanizmie, który minimalizuje konflikty i buduje substytut rodziny w samotnej Japonii, ale na odwrocie ma pieczątkę „przemoc strukturalna”.

**John E. Douglas, Mark Olshaker – „Mindhunter”, Wyd. Znak Literanova 2017**

W książce „Mindhunter” John Douglas, agent specjalny i legendarny profiler FBI, wspomina zabawną na pierwszy rzut oka, ale w gruncie rzeczy bardzo wymowną anegdotę z czasów, gdy japońscy policjanci przyjeżdżali na szkolenia do Akademii FBI w Quantico: “Japończycy najchętniej przysyłali na szkolenie po dwóch kursantów. Po jakimś czasie wszyscy się zorientowali, że jeden z nich był zawsze wyższy stopniem, a drugi pełnił funkcję podwładnego odpowiedzialnego za pucowanie butów, ścielenie łóżka, sprzątanie pokoju i spełnianie innych obowiązków, jakie normalnie wykonuje służący. Pewnego razu kilku studentów poszło do Jima Cottera ze skargą – oświadczyli, że starszy stopniem Japończyk co chwilę ćwiczy karate i inne sztuki walki na swoim koledze, piorąc go przy okazji na kwaśne jabłko. Cotter wziął starszego oficera na stronę, wyjaśnił, że w Akademii wszyscy są sobie równi, i oświadczył bez ogródek, że tego rodzaju zachowania nie będą tolerowane.”

Ta krótka historia pokazuje, jak głęboko w japońskiej psychice zakorzeniony jest system senpai–kohai i jak automatycznie odtwarza się on nawet tysiące kilometrów od Japonii – w instytucji, która z założenia jest egalitarna.

Czym właściwie jest system senpai/kohai? To nieformalna, ale bardzo sztywna hierarchia oparta przede wszystkim na starszeństwie – wieku albo (częściej) roku wstąpienia do danej grupy (szkoła, uniwersytet, klub, firma). Osoba, która jest w danej instytucji dłużej, automatycznie staje się senpai (starszym kolegą/mentorem), a nowo przyjęta – kohai (młodszym kolegą/podwładnym). Relacja jest dożywotnia: nawet po 30 latach ktoś, kto był o rok wyżej na studiach, nadal będzie twoim senpaiem. System przenika całe społeczeństwo i działa niezależnie od formalnych stopni czy stanowisk.
Dla większości Japończyków senpai–kohai to nie przeżytek, tylko coś, co czyni życie znośnym i sensownym.

Oto najważniejsze zalety tego systemu, które sami Japończycy najczęściej wymieniają:
1. Stabilizuje grupę – pozycja jest nadana z góry (przez wiek, staż, rok wstąpienia). Nikt nie musi walczyć o status, nie ma ciągłych negocjacji i podgryzania.
2. Minimalizuje otwarte konflikty – w kulturze, w której harmonia (wa) jest wartością najwyższą, jasna hierarchia zmniejsza tarcia. Gdy każdy wie, gdzie jest jego miejsce, spada poziom stresu i niepewności.
3. Zapewnia przekaz wiedzy – senpai to mentor, który uczy nie tylko technicznych umiejętności, ale także niepisanych zasad gry w danej organizacji czy środowisku.
4. Tworzy substytut rodziny – w społeczeństwie, które unika okazywania emocji i bezpośredniej bliskości, relacja senpai–kohai jest jednym z nielicznych kanałów prawdziwej więzi i wzajemnej troski.
5. Ma wbudowaną etykę wzajemności (giri) – senpai ma moralny obowiązek opieki i ochrony młodszego, kohai – okazania szacunku i lojalności. To jeden z powodów, dla których Japonia ma ekstremalnie niski poziom drobnej korupcji, kradzieży w miejscu pracy czy sabotażu zespołowego.
6. Daje poczucie sensu w samotnym świecie – Japonia to kraj ogromnej samotności i izolacji psychicznej. Senpai–kohai nadaje relacjom znaczenie i tworzy sieć wsparcia, nawet jeśli emocje rzadko są wypowiadane wprost.
7. Jest psychicznym schronieniem – Nie każdy czuje się dobrze w zachodnim paradygmacie improwizacji, spontaniczności, dysput i presji decyzyjnej. Dla wielu Japończyków senpai/kohai i jasna struktura którą ten system zapewnia to psychiczne schronienie.

Ciemna strona systemu
Ale ten sam system ma też swoją mroczną twarz, a termin (niekliniczny) „senpai trauma” coraz częściej pojawia się w japońskich mediach i gabinetach terapeutycznych. To chroniczny lęk, napięcie i wycofanie społeczne wywołane toksyczną relacją z senpaiem w okresie, gdy człowiek jest szczególnie wrażliwy – szkoła, klub sportowy, pierwsza praca.
Anegdota Douglasa pokazuje dokładnie ten mechanizm w działaniu. Starszy Japończyk prawdopodobnie nie bił młodszego z prywatnej złości czy sadyzmu (choć oczywiście mógł być też zwyczajnym dręczycielem). Robił to, bo w jego kulturze „twarde traktowanie” młodszego nadal bywa postrzegane jako testowanie charakteru i odporności, hartowanie, sprawdzanie, czy kohai „nadaje się” do grupy, a jednocześnie było to potwierdzenie własnego statusu senpaia (bo jeśli nie okaże siły – straci twarz, a twarz w kulturze hierarchicznej to niemal życie). Te toksyczne (z naszej perspektywy) zachowania nie są widziane jako patologia jednostki, lecz jako wypełnianie roli społecznej. W wielu japońskich klubach sportowych, szkołach, policji, wojsku czy firmach takie zachowania nadal są (lub były do niedawna) akceptowane społecznie.

Dlaczego system tak łatwo przechodzi w przemoc? Spełnia pięć klasycznych warunków sprzyjających nadużyciom:
1. Asymetria władzy – senpai decyduje, kohai wykonuje.
2. Brak zewnętrznej kontroli – hierarchia jest nieformalna, więc trudno ją zaskarżyć.
3. Obowiązek absolutnej lojalności – kohai nie może „donieść”, bo to zdrada.
4. Presja „twarzy” – senpai musi pokazywać siłę, inaczej traci autorytet.
5. Etykiety kulturowe – bicie czy upokarzanie nie jest traktowane jako przemoc, tylko jako „trening” albo „dyscyplinowanie”.

W efekcie powstaje przemoc strukturalna: kultura dostarcza narzędzia, toksyczna jednostka dostarcza dynamiki, a ofiara musi pozostać lojalna wobec swojego oprawcy. Najsmutniejsze w historii z FBI jest to, że poskarżyli się amerykańscy kursanci – nie japońscy. Młodszy oficer nigdy by nie pisnął słowa. Kwestionowanie senpaia to złamanie najgłębszego tabu. To zniszczyłoby twarz obu stron i całą harmonię grupy.
Amerykanie widzieli w zachowaniu starszego Japończyka zwykłe znęcanie się. Japończyk widział normalną relację wychowawczą. Dla Amerykanina szacunek nie może wynikać z podporządkowania i służalczości. Dla Japończyka właśnie tak najpełniej się wyraża. To zderzenie dwóch całkowicie różnych światów:
• Egalitarnego, otwartego, ekspresyjnego i zorientowanego na jednostkę (USA)
• Hierarchicznego, zamkniętego, rytualnego i zorientowanego na grupę (Japonia).

Senpai/kohai to nie jest po prostu system społeczny. To struktura psychiczna, głęboko wdrukowana w sposób myślenia i odczuwania milionów Japończyków. Tam, gdzie trafia na zdrowe jednostki i życzliwe środowiska działa jak klej społeczny i źródło wsparcia. Tam, gdzie trafia na toksyczne osobowości albo środowiska o dużej presji staje się maszyną do produkcji cierpienia i traumy, której ofiary często do końca życia nie potrafią nazwać. Anegdota z „Mindhuntera” pokazuje coś jeszcze: nawet w samym sercu amerykańskiej kultury równości japoński kod hierarchii odtworzył się w ciągu kilku dni – z butami do czyszczenia i karate włącznie. Bo niektóre struktury są silniejsze niż regulaminy, granice państw i deklaracje o równości. Są silniejsze, bo żyją w głowach.

Źródła:

Douglas, John E.; Olshaker, Mark. Mindhunter. Znak Literanova 2017

Japonia

Toshiro Mifune: Szorstki bohater z wielkim sercem

09/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W powojennej Japonii, gdzie garnitury i ogolone twarze symbolizowały posłuszeństwo wobec nowej ery, Toshiro Mifune nosił brodę jak sztandar buntu. Nie była to niedbałość, lecz deklaracja: „Nie muszę być idealny, by mieć serce wojownika”. W rolach Akiry Kurosawy – od chaotycznego Kikuchiyo w „Siedmiu samurajach” po cynicznego Sanjuro w „Straży przybocznej” – Mifune wcielał szorstkich bohaterów, których zewnętrzna dzikość kryła głęboką moralność i pasję.

**Mifune pielęgnuje brodę na planie filmowym**

Toshiro Mifune to legenda kina, której szorstka charyzma i charakterystyczna broda uczyniły z niego symbol niepokornego ducha. W filmach Akiry Kurosawy, takich jak Siedmiu samurajów (1954), Straż przyboczna (Yojimbo, 1961) czy Sanjuro: samuraj znikąd (1962), Mifune grał samurajów, którzy nie pasowali do sztywnych ram społeczeństwa. Jego zarost – nie za bardzo zadbany, ale też nie zaniedbany – mówił więcej niż słowa: „Jestem wolny, jestem sobą”. W powojennej Japonii, gdzie każdy musiał być „idealny,” broda Mifune stała się znakiem buntu, moralności i ludzkiego pierwiastka.

Toshiro Mifune nie grał samurajów jak z obrazka – eleganckich, zdyscyplinowanych wojowników w służbie pana. Jego postacie były szorstkie, czasem chaotyczne, zawsze prawdziwe. W powojennej Japonii, gdzie po klęsce w II wojnie światowej ludzie musieli dopasować się do nowego porządku – ogolone twarze, garnitury, posłuszeństwo – Mifune był inny. Jego broda była jak manifest: „Nie muszę być idealny, żeby być dobrym”.

W filmach Kurosawy, takich jak Siedmiu samurajów czy Yojimbo, broda Mifune nie była przypadkowa. To był znak, że jego bohaterowie żyją na własnych zasadach. Nie dbali o to, co pomyślą inni – liczyło się to, co mają w sercu. Dla widzów w Japonii, zmęczonych presją bycia „doskonałym”, takie postacie były jak powiew świeżego powietrza. Mifune pokazywał, że można być sobą, nawet jeśli oznacza to bycie outsiderem.

W Siedmiu samurajach Mifune gra Kikuchiyo – postać, która na pierwszy rzut oka wydaje się nieokrzesana, wręcz komiczna. Kikuchiyo nie jest „prawdziwym” samurajem. To chłop, który marzy o byciu wojownikiem, ale nie pasuje ani do świata chłopów, ani do samurajów. Jego broda – dzika, nieporządna – idealnie oddaje jego charakter: trochę dziki, trochę zagubiony, ale pełen pasji.
Kikuchiyo jest kimś, kto walczy o akceptację, ale jednocześnie nie wstydzi się tego, kim jest. W jednej ze scen filmu wygłasza emocjonalną mowę o tym, jak samuraje i chłopi ranią się nawzajem. Jego broda i niechlujny wygląd sprawiają, że wygląda jak ktoś z marginesu, ale to właśnie on mówi najgłośniej o sprawiedliwości. Dla widzów Kikuchiyo jest bliski, bo pokazuje coś prostego: nie musisz być idealny, żeby mieć rację. Jego zarost to jakby znak, że prawdziwa siła rodzi się z bycia sobą, a nie z udawania kogoś innego.
W powojennej Japonii, gdzie ludzie czuli się przytłoczeni nowym porządkiem, Kikuchiyo był symbolem nadziei. Jego broda mówiła: „Nie bój się być inny. Liczy się to, co robisz, a nie jak wyglądasz”.

W Straży przybocznej Mifune gra Sanjuro Kuwabatake – samotnego ronina, czyli samuraja bez pana. Sanjuro jest sprytny, cyniczny, ale ma w sobie głębokie poczucie sprawiedliwości. Jego broda jest trochę bardziej zadbana niż u Kikuchiyo, co pokazuje, że panuje nad sobą, ale wciąż jest znakiem jego wolności. Jako ronin nie musi nikomu służyć – ani szogunowi, ani społeczeństwu. Jego zarost mówi: „Żyję po swojemu”.

Sanjuro to postać, która z pozoru wydaje się chłodna. Manipuluje bandytami, jakby bawił się ich losem. Ale w głębi duszy kieruje się honorem – ratuje niewinnych, przywraca sprawiedliwość, nawet jeśli robi to w niekonwencjonalny sposób. Jego broda podkreśla ten kontrast: z jednej strony jest szorstki i niezależny, z drugiej – ma serce, które bije dla innych. To człowiek, który zna życie i jego brutalność, ale nie pozwala, by zgasiło to jego moralność.
Dla widzów w Japonii Sanjuro był kimś, kto pokazywał, że można być wolnym, nawet w świecie pełnym zasad. Jego broda była jak tarcza – chroniła go przed presją, by stać się kimś, kim nie jest.

Po II wojnie światowej Japonia przechodziła trudny czas. Amerykańska okupacja, nowa gospodarka i nacisk na modernizację oznaczały, że każdy musiał być „schludny” – ogolona twarz, garnitur, posłuszeństwo. To był świat, w którym indywidualność była tłumiona, a ludzie czuli się jak trybiki w maszynie. W tym kontekście postacie Mifune – brodate, niepokorne, autentyczne – były jak krzyk wolności.

Broda Mifune była symbolem buntu przeciwko temu, co fałszywe. W filmach Kurosawy gładko ogoleni bohaterowie – kupcy, urzędnicy, fałszywi samuraje – często okazywali się tchórzami lub kłamcami. Z kolei brodaci bohaterowie Mifune, jak Kikuchiyo czy Sanjuro, byli szczerzy. Ich zarost mówił: „Nie udaję. Jestem, jaki jestem”. To przesłanie trafiało do serc widzów, którzy sami zmagali się z presją, by być „idealnymi”.

Mifune można porównać do Clinta Eastwooda w westernach. Obaj grali samotnych bohaterów, którzy nie pasują do świata, ale mają własne zasady. Ich brody były znakiem, że prawdziwa siła nie tkwi w wyglądzie, tylko w charakterze. W świecie, który chciał, by wszyscy byli tacy sami, Mifune pokazywał, że można być inny – i wciąż być dobrym.

**Reżyser Akira Kurosawa przycina brodę Mifune na planie filmu Rudobrody**

Co sprawia, że postacie Mifune są tak wyjątkowe? To ich ludzka strona. Kikuchiyo jest pełen wad – bywa impulsywny, czasem śmieszny, ale ma wielkie serce. Sanjuro wydaje się cyniczny, ale w głębi duszy troszczy się o innych. Ich brody nosiły w sobie cały ich charakter – surowy, nieociosany, ale absolutnie autentyczny.

Mifune pokazuje, że bycie sobą to odwaga. W powojennej Japonii, gdzie każdy musiał „pasować”, jego postacie pokazywały, że można żyć na własnych zasadach. Ich zarost był symbolem tej wolności – nie był to brud, ale znak autentyczności. Nawet dziś, w świecie pełnym presji, by wyglądać idealnie, Mifune przypomina, że prawdziwa siła tkwi w sercu.

Toshiro Mifune i jego broda to więcej niż element kina – to symbol buntu, moralności i bycia sobą. W Siedmiu samurajach Kikuchiyo pokazał, że można być nieidealnym, a wciąż mieć rację. W Siedmiu samurajach, Straży przybocznej i Sanjuro udowodnił, że można być cynikiem, ale mieć serce. W powojennej Japonii, gdzie każdy musiał być „czysty” i posłuszny, Mifune był głosem wolności. Jego broda – szorstka, autentyczna – mówiła: „Nie muszę być idealny, żeby być dobrym”. To przesłanie, które trafia do nas nawet dziś. Mifune, ze swoim niepokornym duchem i moralną siłą, pozostaje bohaterem, który uczy, że prawdziwa odwaga to bycie sobą – z brodą czy bez.

Korea Południowa

Yi Sun-sin: Geniusz, którego Korea zdradziła i ukrzyżowała

01/11/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W 1598 roku pod Noryang Point umiera najgenialniejszy admirał w historii Korei – Yi Sun-sin. Pada trafiony kulą, ale tak naprawdę zabija go własny kraj: dwór pełen zazdrości, intryg i krótkowzroczności. Człowiek, który wynalazł okręty-żółwie, rozbił japońską armadę i nigdy nie przegrał bitwy morskiej, wcześniej był bity do krwi, zdegradowany do szeregowca i wrzucony do lochu. Dziś wracam do tej najbardziej gorzkiej karty koreańskiej historii – opowieści o geniuszu, którego ojczyzna najpierw ukrzyżowała, a potem ubrała w mit.

Yi Sun-sin (1545–1598) to postać, którą Korea czci jako narodowego bohatera, twórcę militarnych cudów i symbol niezłomności. Jego pomniki stoją w sercach koreańskich miast, a jego imię przywołuje się w patriotycznych przemowach, filmach i memach. Jednak prawda o Yi Sun-sinie jest o wiele bardziej fascynująca – i mniej wygodna – niż błyszcząca legenda. To historia chłodnego stratega, który wygrał wojnę nie dzięki, lecz pomimo własnego kraju; człowieka, którego system zdradził, torturował i upokorzył, by potem błagać o ratunek. Oto realistyczny portret Yi Sun-sina, wolny od konfetti narodowej mitologii, ale pełen szacunku dla jego geniuszu.

Kontekst historyczny: Korea Joseon na krawędzi
W XVI-wiecznej Korei dynastia Joseon była państwem przesiąkniętym konfucjańską hierarchią, biurokratyczną intrygą i polityczną niestabilnością. System, który stawiał lojalność wobec frakcji ponad dobro państwa, dusił talenty i nagradzał konformizm. Król Seonjo, rządzący w czasie inwazji japońskiej (1592–1598), był człowiekiem chwiejnym, podejrzliwym i zazdrosnym o sukcesy swoich podwładnych. Dwór, podzielony na frakcje Wschodnią i Zachodnią, toczył brutalne walki o wpływy, a nepotyzm i korupcja były codziennością. W takim środowisku zdolności Yi Sun-sina – jego niezależność, nonkonformizm, dyscyplina i strategiczny umysł – stały się nie tyle skarbem, ile zagrożeniem.
W 1592 roku japoński wódz Toyotomi Hideyoshi rozpoczął inwazję na Koreę, znaną jako wojna Imjin. Celem było podbicie półwyspu i dalsza ekspansja na Chiny Ming. Korea, pozbawiona silnej tradycji morskiej, stanęła przed widmem klęski. Japońska armia, zaprawiona w bojach i dobrze uzbrojona, szybko zdobywała ląd. W tym chaosie Yi Sun-sin, dowódca floty prowincji Jeolla, stał się jedyną nadzieją na powstrzymanie wroga na morzu.

Kim był Yi Sun-sin?
Yi nie był „urodzonym geniuszem floty”, jak chciałaby to widzieć narodowa mitologia. Urodził się w 1545 roku w średniozamożnej rodzinie yangban (elity konfucjańskiej). Jego kariera zaczęła się od stanowisk urzędniczych, a szkolenie wojskowe koncentrowało się bardziej na lądzie niż morzu. Jednak Yi miał cechy, które wyróżniały go w skorumpowanym systemie: obsesyjną pracowitość, dyscyplinę i nieskorumpowaną moralność – cechę niemal cudowną w realiach Joseon. Jego dziennik wojenny, „Nanjoong Ilgi”, pokazuje człowieka skrupulatnego, który każdą decyzję opierał na logistyce, rekonesansie i analizie. Nie był romantycznym herosem, lecz rzemieślnikiem wojny, który rozumiał, że bitwy wygrywa się głową, nie szarżą.

Geniusz militarny
Yi Sun-sin nigdy nie przegrał bitwy morskiej – jego rekord to około 23 zwycięstwa, w tym takie arcydzieła taktyczne jak bitwa pod Myeongnyang (1597) czy Noryang (1598). Klucz do jego sukcesu leżał w precyzji i przygotowaniu:
Taktyka: Yi mistrzowsko wykorzystywał teren, szczególnie ciasne cieśniny i prądy morskie, które neutralizowały przewagę liczebną Japończyków. Jego słynna formacja „żurawia” (hakikjin) pozwalała otaczać wroga i maksymalizować siłę ognia.
Logistyka: Dbał o zaopatrzenie, stan okrętów i morale żołnierzy. W przeciwieństwie do chaotycznej struktury wojskowej Joseon, Yi stworzył system zwiadu, sygnałów i zaopatrzenia godny współczesnego NATO.
Morale: Żołnierze kochali go za empatię, ale bali się jego bezkompromisowości wobec niekompetencji. Yi rozumiał, że armia walczy sercem, ale wygrywa dyscypliną.
Jego „żółwiowce” (geobukseon), pancerne okręty z żelaznymi płytami i kolcami, stały się symbolem koreańskiej potęgi. Nie były jednak cudowną superbronią, jak twierdzą nierzadko Koreańczycy. Ich rola była strategiczna: chroniły flanki, siały strach wśród wrogów i umożliwiały walkę w zwarciu. Prawdziwą siłą Yi było pole bitwy, które wybierał – jak Hannibal morza, zamieniał cieśniny w pułapki dla japońskiej floty.

Zdrada systemu
Historia Yi Sun-sina to nie tylko triumf, ale i tragedia. W 1597 roku, u szczytu drugiej fali inwazji japońskiej, Yi stał się ofiarą dworskich intryg. Jego sukcesy – w tym uratowanie Joseon przed całkowitą okupacją – wzbudziły zazdrość i nieufność. Frakcja Zachodnia, wspierana przez generała Won Gyuna, oraz król Seonjo, paranoiczny wobec wybitnych jednostek, uznali Yi za zagrożenie. Oskarżono go o niesubordynację i sabotowanie wysiłku wojennego na podstawie sfabrykowanych zarzutów (m.in. japońskiego szpiega). Yi został aresztowany, zakuty w kajdany, przesłuchiwany pod przymusem (niektóre źródła sugerują tortury) i zdegradowany do szeregowca. Upokorzenie było całkowite.
W jego miejsce dowódcą floty mianowano Won Gyuna – niekompetentnego intryganta, który w bitwie pod Chilcheonnyang (1597) poniósł druzgocącą klęskę. Flota Joseon została niemal unicestwiona, a Korea stanęła na krawędzi zagłady. W akcie desperacji dwór przywrócił Yi, dając mu garstkę ocalałych okrętów (12–13) i załamaną armię. To, co wydarzyło się potem, przeszło do legendy.

Bitwa pod Myeongnyang: Triumf wbrew wszystkiemu
W październiku 1597 roku Yi Sun-sin stanął naprzeciw ponad 130 japońskich okrętów w cieśninie Myeongnyang. Z zaledwie kilkunastoma jednostkami, zniszczonym morale i wrogim dworem za plecami, dokonał cudu taktycznego. Wykorzystując prądy morskie i wąskie przejście, zmusił Japończyków do chaotycznego ataku, po czym rozbił ich flotę, zatapiając lub uszkadzając dziesiątki okrętów przy minimalnych stratach własnych. To zwycięstwo nie tylko uratowało Koreę, ale pokazało, że Yi był geniuszem, który nie potrzebował systemu – system potrzebował jego.

Śmierć i dziedzictwo
Yi Sun-sin zginął w 1598 roku podczas bitwy pod Noryang, trafiony kulą. Jego ostatnie słowa – „Ukryjcie moją śmierć, by nie załamać morale” – są świadectwem jego oddania. Zmarł w chwili zwycięstwa, które przypieczętowało klęskę japońskiej inwazji. Jego śmierć była symbolem: człowiek, który ocalił Koreę, odszedł zdradzony przez tych, którym służył.

Mit vs rzeczywistość
Współczesna Korea czci Yi Sun-sina pomnikami, filmami (np. „Admirał” z 2014 roku) i patriotycznymi hasłami. Jednak narodowa narracja często maskuje niewygodną prawdę. Oto zestawienie mitu i rzeczywistości:
Mit: Yi był niezłomnym bohaterem, kochanym przez wszystkich.
Rzeczywistość: Żołnierze go uwielbiali, ale elity nienawidziły. Dwór niemal go zniszczył.
Mit: Korea doceniła jego geniusz.
Rzeczywistość: Korea torturowała go, upokorzyła i przywróciła tylko z desperacji.
Mit: „Żółwiowiec” był cudowną bronią.
Rzeczywistość: Był ważnym elementem, ale kluczem była taktyka Yi, nie technologia.
Mit: Korea Joseon była zjednoczona.
Rzeczywistość: Dwór był skłócony, tchórzliwy i skorumpowany, bardziej zajęty intrygami niż wojną.
Mit: Yi był bez wad.
Rzeczywistość: Był uparty, sztywny i niepolityczny, co czyniło go skutecznym, ale narażało na wrogów.

Dlaczego Korea stworzyła mit?
Mit Yi Sun-sina jest fundamentem koreańskiej tożsamości militarnej i narodowej. W kraju z historią upokorzeń – inwazji, kolonializmu, podziału – Yi stał się symbolem sprawczości i moralnej wyższości. „Byliśmy ofiarami, ale mieliśmy bohatera większego niż ich generałowie” – to narracja, która leczy rany dumy, podobnie jak Kościuszko w Polsce czy Joanna d’Arc we Francji. Jednak ten mit maskuje grzechy elit Joseon: nepotyzm, podejrzliwość wobec talentów, niszczenie nonkonformistów. Co gorsza, te wzorce – jak sugerują współcześni socjolodzy, np. Hahm Pyong-choon – wciąż są obecne w koreańskiej kulturze, gdzie innowatorzy i niezależne umysły często napotykają opór biurokracji i społeczeństwa.

Pomnik Yi Sun-sina: Patriotyzm czy hipokryzja?
Pomnik Yi w Seulu to miejsce pielgrzymek, selfie w hanboku i patriotycznych łez. Ale jego prawdziwe przesłanie – bunt przeciw bezmyślnym rozkazom, krytyka systemu, odwaga jednostki – jest niewygodne. Dozwolone są hasła: „Yi był bohaterem, więc my jesteśmy wielcy!”. Zakazane: „Yi wygrał, mimo że system był głupi” czy „Geniusz jest wrogiem biurokracji”. Prawdziwy kult Yi wymagałby rewolucji moralnej: uczciwego rozliczenia elit, promowania indywidualizmu, nagradzania zasług. Zamiast tego Korea woli pomniki i wzruszenia.

Lekcja Yi Sun-sina
Yi Sun-sin nie był maskotką narodu, lecz samotnym geniuszem w świecie miernot i donosicieli. Jego historia uczy, że wielkość rodzi się z rozumu, dyscypliny i moralnego uporu, a nie z łaski systemu. Korea była wielka nie dlatego, że miała Yi, lecz dlatego, że Yi nie był jak Korea wokół niego. Jego życie to oskarżenie biurokratycznej zawiści, tchórzostwa elit i strachu przed talentem – problemów, które wciąż rezonują w Korei i nie tylko. Yi Sun-sin to dowód, że jeden człowiek może zmienić historię, nawet gdy jego własny kraj próbuje go zniszczyć. To nie bajka o bohaterze – to prawda o człowieku, który wygrał dzięki sile charakteru, żywotności umysłu i moralnej odwadze.

Japonia

Teatr masochizmu: Dlaczego Japończycy płacą za upokorzenie

25/10/202508/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Emil Truszkowski, vloger znany z kanału YouTube „Aiko i Emil”, opublikował na platformie X materiał z Muscle Girls Bar w Tokio. Truszkowski i jego kolega, rozebrani od pasa w górę, doświadczają nietypowej rozrywki: młode muskularne kobiety polewają ich głowy sokiem z cytrusów, wlewają go do ust, w atmosferze dominacji i upokorzenia. To przykład japońskich barów SM, gdzie klienci, często biznesmeni, płacą za bycie „sponiewieranym” – biciem, wyzwiskami czy innymi formami teatralnego poniżenia. Takie miejsca wpisują się w subkulturę ryona (przemoc dla zabawy), która pozwala zrzucić maskę codziennej powagi. Fenomen ten ma głębsze korzenie, przypominając Yoshiwarę – legendarną dzielnicę rozrywki z czasów samurajów. Psychologia tych dwóch światów, choć oddalonych o wieki, ujawnia zaskakującą ciągłość: od subtelnego „słodkiego bólu” w Edo po dzisiejsze szokujące rytuały.

Yoshiwara, założona w 1617 roku przez szogunat Tokugawów w Edo (dzisiejsze Tokio), była czymś więcej niż dzielnicą prostytucji. Ta licencjonowana strefa rozrywki, otoczona murami i fosą, mieściła tysiące kobiet – od prostytutek najniższej rangi po elitarne kurtyzany zwane oiran lub tayū. Te ostatnie, wykształcone w poezji, muzyce i tańcu, były gwiazdami epoki: ich kimona i fryzury dyktowały modę, a drzeworyty ukiyo-e uwieczniały ich wizerunki.

**Kurtyzana z Yoshiwary na obrazie ukiyo-e**

Samuraje, nie szukali w Yoshiwarze jedynie seksu. Przyciągały ich także iluzje miłości, prestiżu i emocji, których brakowało w codziennym życiu.
Japonia Edo (1603–1868) była światem hierarchii, opartym na neokonfucjanizmie. Samuraje musieli być stoiccy, lojalni, powściągliwi. Uczucia ukrywano, prawdziwe pragnienia tłumiono. Małżeństwa aranżowano dla sojuszy, emocje były tabu. Yoshiwara była wentylem – przestrzenią, w której samuraj mógł zrzucić maskę, okazać emocje, ujawnić swoją wrażliwość i wypowiedzieć pragnienia, które poza nią musiał tłumić.

Oiran, celebrytki epoki, stanowiły elitę – zaledwie 2% z setek kobiet w Yoshiwarze. Zdobycie ich uwagi wymagało rywalizacji: wizyt, prezentów, wierszy. Dla samuraja sukces w tej grze był trofeum, potwierdzeniem męskości poza polem bitwy. System Yoshiwary działał jak teatr: klient zabiegał o oiran, pisząc wiersze, zostawiając podarunki, co budowało złudzenie autentycznej relacji. W świecie aranżowanych małżeństw ta gra była ucieczką od emocjonalnej pustki. Samuraj, pan życia i śmierci, stawał się petentem, co dawało paradoksalną przyjemność.

Yoshiwara była sceną, gdzie samuraj mógł okazywać zazdrość, pożądanie czy słabość – uczucia tłumione w codziennym życiu przez normy społeczne epoki Edo. Oiran mogła odrzucić, kazać czekać, manipulować, oferując „słodki ból”. Muzyka, sake i rozmowy czyniły wizyty formą terapii w sztywnym świecie. W społeczeństwach hierarchicznych elity często szukają masochizmu dla psychicznej równowagi. Yoshiwara oferowała takie doświadczenie: samuraj oddawał ster oiran, a ryzyko odrzucenia było jak emocjonalny rollercoaster. W kulturze gaman (wytrzymałości) ból stawał się przyjemnością.

Współczesne bary SM, jak Muscle Girls Bar, nie są bezpośrednim spadkiem Yoshiwary, ale rezonują z jej logiką. W Edo samuraj płacił za subtelne poniżenie; dziś biznesmen płaci za fizyczne upokorzenie. Mechanizm pozostaje podobny: elity szukają katharsis w społeczeństwie maski. Współczesna Japonia, mimo modernizacji, wymaga w pracy powagi i tłumienia emocji. Bary SM oferują przestrzeń, gdzie można krzyczeć, płakać lub być „kopniętym w tyłek” – wszystko w bezpiecznych, płatnych ramach, jak niegdyś w Yoshiwarze.

Psychologia masochizmu elit tłumaczy ten fenomen: osoby o wysokim statusie czerpią przyjemność z chwilowej utraty kontroli. W Yoshiwarze było to subtelne (odrzucenie, czekanie); w barach SM – szokujące (polewanie sokiem, bicie).

Cel jest ten sam: ulga od presji władzy. Bary SM powstały w XX wieku pod wpływem zachodniego BDSM, importowanego od lat 70. przez mangi i popkulturę. Ryona – fetysz przemocy w grach i animacjach – jest unikalnie japoński, ale czerpie z globalnych trendów. Muscle Girls Bar łączy japońską teatralność z wyraźnymi formami dominacji. Yoshiwara oferowała poezję i zaloty; bary SM – szybki szok, ale obie formy służą katharsis w „świecie na opak”. Od samurajów błagających o uwagę oiran po biznesmenów polewanych sokiem w Tokio – japońska kultura pokazuje, jak elity szukają ulgi od hierarchii. Yoshiwara była pierwszym teatrem masochizmu; bary SM to jej współczesna odsłona.

**Kontrolowana przemoc w japońskich barach**

Hongkong · Wielka Brytania

Kamienne kroniki: Śladami chorób i życia w XIX-wiecznym Hongkongu

22/10/202518/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W cieniu szklanych wieżowców Hongkongu, gdzie pulsuje serce globalnego kapitalizmu, kryje się zapomniane archiwum śmierci: XIX-wieczny cmentarz w Happy Valley. Tu, wśród tropikalnej zieleni, kamienne epitafia szepczą o młodych żołnierzach i dzieciach, które padły ofiarą malarii i cholery – niewidzialnego wroga silniejszego niż jakiekolwiek imperium. To nie tylko groby; to kronika ludzkiego kosztu kolonialnych ambicji i marzeń o wschodnim eldorado, gdzie średnia wieku zmarłych nie przekraczała 25 lat.

**Hong Kong Cemetery** (📷 Jacek Wachowiak)

Trudne życie w kolonialnym Hongkongu

Hongkong w XIX wieku był niebezpiecznym miejscem. Brytyjczycy do kolonii wysyłali głównie młodych mężczyzn – żołnierzy, marynarzy, urzędników i handlowców w wieku 18–30 lat, czasem kobiety i dzieci (żony oficerów). Tropikalne choroby były w mieście głównym zabójcą: malaria, cholera, dur brzuszny, rzadziej żółta febra, z śmiertelnością 30–95%. W latach 40. XIX wieku co czwarty żołnierz umierał rocznie, głównie z powodu malarii i biegunek.

Wypadki stanowiły kolejne zagrożenie: katastrofy morskie w Victoria Harbour (przed budową latarni), wypadki w porcie, upadki na stromych zboczach. Epidemie powodowały fale pochówków: lata 40.–50. (malaria, cholera), 60. (cholera, dur), 1894 (dżuma), 1918–1919 (grypa hiszpanka). Szczególnie tragiczna była wysoka śmiertelność dzieci, wynikająca z braku szczepień, antybiotyków i trudnego klimatu.

Kamienne archiwa: Hong Kong Cemetery i realia XIX-wiecznego kolonialnego życia

Hong Kong Cemetery, założony w 1845 roku, zaledwie trzy lata po przejęciu wyspy przez Brytyjczyków na mocy Traktatu nankińskiego, to miejsce, które dokumentuje dramatyczne realia początków kolonialnego Hongkongu. Nagrobki, porośnięte tropikalną zielenią, kryją historie młodych ludzi – dzieci, żołnierzy, kobiet – którzy padli ofiarą chorób tropikalnych, wypadków i surowych warunków życia. Średnia wieku zmarłych Brytyjczyków rzadko przekraczała 25 lat, co czyni ten cmentarz nie tylko miejscem pochówku, ale i świadectwem ogromnego ludzkiego kosztu kolonialnej ekspansji. To archiwum śmierci zapisane w kamieniu.

**Żołnierze King’s Shropshire Light Infantry (KSLI) w obozie Sandy Bay Camp w Hongkongu**

Symboliczny wymiar cmentarza

Hong Kong Cemetery to więcej niż cmentarz. Powstał z konieczności, gdy koloniści zaczęli umierać szybciej, niż przewidywano, głównie z powodu chorób tropikalnych, a nie walk czy buntów. Nagrobki opowiadają o młodych ludziach – mężczyznach w wieku 18–30 lat (żołnierzach, marynarzach, urzędnikach), nielicznych kobietach i dzieciach, często żonach oficerów. Inskrypcje, takie jak „Beloved child”, „Taken too soon” czy „Aged 2 years”, ukazują kruchość życia w kolonii uznawanej za „trudny posterunek”. Cmentarz podkreśla, że nawet potęga Royal Navy nie mogła oprzeć się malarii czy cholerze, a dla wielu młodych ludzi Hongkong stał się miejscem, z którego nigdy nie wrócili do domu.

**„Od czerwca do 30 września 1848 r. na gorączkę zmarło: 9 sierżantów, 8 kaprali, 4 doboszy, 67 szeregowych, 4 kobiety, 4 dzieci.”** (📷 Jacek Wachowiak)

Choroby tropikalne: Niewidzialny wróg kolonistów

W połowie XIX wieku tropikalne choroby były największym zagrożeniem dla Europejczyków w Azji Południowo-Wschodniej. W Hongkongu, przejętym w 1842 roku, warunki były wyjątkowo trudne. Wyspa, gorąca i wilgotna, z bagnistym nabrzeżem pełnym stojącej wody, stanowiła idealne środowisko dla komarów i patogenów. Brytyjscy żołnierze i urzędnicy umierali masowo – nie od działań zbrojnych, lecz od chorób. W 1843 roku śmiertelność wśród brytyjskich żołnierzy sięgała 10–11% rocznie, a w niektórych jednostkach nawet 25%, czyniąc Hongkong jednym z najbardziej śmiercionośnych posterunków Imperium. W ciągu pierwszych 25 lat zmarło ponad 5000 wojskowych.

**Wolontariusze KSLI dezynfekują domy wapnem i grzebią ofiary zarazy, 1894 r.**

Główne Choroby:

• Malaria: Największy zabójca, powszechny w bagnistych rejonach Central i Sheung Wan. Do lat 90. XIX wieku, gdy Patrick Manson odkrył rolę komarów w przenoszeniu malarii, leczenie było chaotyczne. Chinina stosowana bez drenażu terenów czy moskitier miała ograniczoną skuteczność.
• Cholera: Epidemie nawiedzały kolonię przez cały wiek z powodu fatalnego stanu sanitarnego – braku kanalizacji, ścieków spływających do zatoki, wody pitnej z zanieczyszczonych źródeł.
• Dżuma dymienicza: Pierwsze przypadki w maju 1894 roku w Kantonie dotarły do Hongkongu, wywołując pandemię. Wcześniejsze, sporadyczne przypadki w portowych dzielnicach wiązano ze szczurami i pchłami.
• Dur brzuszny i biegunki: Powszechne w koszarach i zatłoczonych barakach portowych, potęgowane przez brak higieny.

Czynniki sprzyjające epidemiom

Epidemie w XIX-wiecznym Hongkongu napędzał gorący i wilgotny klimat, który sprzyjał namnażaniu komarów i rozwojowi bakterii w wodzie, pogarszając sytuację zdrowotną. Brak infrastruktury, takiej jak kanalizacja, odwodnienia czy wodociągi, zmuszał mieszkańców do korzystania z beczkowozów i studni, co zwiększało ryzyko zanieczyszczenia.

W dzielnicach takich jak Sheung Wan, gdzie chińska ludność żyła w gęsto zabudowanych „domach klatkach”, tłok i bieda przyspieszały rozprzestrzenianie się chorób. Ograniczona wiedza medyczna dodatkowo komplikowała sytuację – teoria miazmatów (złe powietrze) dominowała do lat 80. XIX wieku, skłaniając kolonistów do stawiania wiat (konstrukcje lub rozwiązania architektoniczne mające na celu zwiększenie przepływu powietrza w budynkach lub przestrzeniach publicznych) dla lepszej wentylacji zamiast walki z prawdziwymi źródłami chorób, jak komary czy zanieczyszczona woda.

W koszarach, szpitalach czy domach kolonistów dodawano werandy lub otwarte przestrzenie, które miały zapewniać „świeże powietrze” i rozpraszać rzekome miazmaty. Budynki projektowano z wysokimi sufitami i oknami, aby poprawić wentylację, wierząc, że to zredukuje ryzyko chorób. Nie osuszano systematycznie bagien, które były wylęgarnią komarów, bo uważano, że to opary z bagien są problemem, a nie owady. Nie inwestowano również w kanalizację ani oczyszczanie wody, ponieważ wierzono, że choroby biorą się z „złego powietrza” wokół ścieków, a nie z samych bakterii w wodzie.

Dżuma 1894: Epicentrum globalnej pandemii

Wiosną 1894 roku dzielnica Tai Ping Shan w Sheung Wan stała się miejscem wybuchu dżumy dymieniczej. Zatłoczone budynki czynszowe, brak kanalizacji, przepełnione latryny i śmieci przyciągały szczury, a ich pchły przenosiły bakterię na ludzi. Epidemia eksplodowała: dziesiątki, potem setki przypadków dziennie. W ciągu kilku miesięcy zmarło 2317–2485 osób, głównie chińskich robotników, przy śmiertelności 92–93%.

Brak antybiotyków ograniczał leczenie do izolacji. Brytyjskie władze początkowo bagatelizowały problem, dopóki choroba nie zagroziła Europejczykom. Z Hongkongu dżuma rozprzestrzeniła się statkami handlowymi do Indii (miliony zgonów), San Francisco (epidemia w Chinatown w 1900 roku), Australii, Afryki i Ameryki Południowej, czyniąc kolonię epicentrum trzeciej pandemii dżumy.

Świadectwo historii

Hong Kong Cemetery, wśród współczesnych wieżowców, pozostaje świadectwem kruchości ludzkiego życia wobec natury i historii. Nagrobki młodych kolonistów, dzieci i rodzin opowiadają o cenie kolonializmu, gdzie choroby tropikalne okazywały się silniejsze niż imperialne ambicje. To miejsce przypomina, że za blaskiem Imperium Brytyjskiego kryły się tysiące ludzkich tragedii.

Hongkong · Wielka Brytania

Hongkong XIX wieku: Gdy tragarze nosili elity na szczyt

07/10/202518/12/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

W XIX-wiecznym Hongkongu, świeżo zdobytym klejnocie brytyjskiej korony, Europejczycy przybywali z marzeniami o szybkim bogactwie, ale szybko odkrywali, że tropikalna kolonia potrafi być bezlitosna. Zaduchowe ulice chińskiej dzielnicy, wilgoć i epidemie malarii, tyfusu czy dżumy zbierały obfite żniwo wśród białych przybyszów, którzy masowo umierali w pierwszych latach pobytu. Ratunkiem stała się ucieczka na wysoki, chłodniejszy Victoria Peak – oazę zdrowia zarezerwowaną dla elity. Tylko jak się tam dostać po stromych, błotnistych ścieżkach? Odpowiedź była prosta i jakże kolonialna: na plecach chińskich tragarzy, którzy dźwigali swoich panów w lektykach na szczyt luksusu.

Hongkong w XIX wieku był dla Europejczyków miejscem pełnym kontrastów: z jednej strony obietnica bogactwa i przygody, z drugiej śmiertelne zagrożenia w postaci tropikalnych chorób. Szerzące się epidemie malarii, tyfusu i dżumy (zwłaszcza ta z 1894 r., która pochłonęła tysiące ofiar) sprawiały, że nisko położone dzielnice portowe, takie jak Central, uważano za „zaduchowe” i niezdrowe. To przekonanie było powszechne w całym Imperium Brytyjskim – podobnie jak w Indiach, gdzie Europejczycy uciekali do „hill stations” jak Shimla czy Darjeeling, lub w Afryce tropikalnej.

W Hongkongu ratunkiem stało się wzgórze Victoria Peak (znane jako The Peak), uznawane za oazę zdrowia: wyżej, chłodniej, z czystszym powietrzem i mniejszą wilgotnością. To tam, na wysokości ponad 500 metrów n.p.m., powstawały ekskluzywne rezydencje, kluby i letnie domy dla kolonialnej elity – administratorów, bogatych handlowców i oficerów.

Ale dojazd na szczyt nie był prosty. Dystans z dzielnicy Central to zaledwie 2-3 km, ale różnica wysokości przekracza 400 metrów, a ścieżki były strome i śliskie, zwłaszcza w porze monsunów. Brytyjczycy, uparcie trzymający się europejskiego ubioru – ciężkich garniturów, sukien i kapeluszy – nie wyobrażali sobie pokonywania tej trasy pieszo. Zanim w 1888 r. uruchomiono Peak Tram, jedynym praktycznym sposobem było… dać się wnieść. I tu wchodzą lektyki – drewniane krzesła z baldachimem chroniącym przed słońcem lub deszczem, osadzone na drążkach i niesione przez dwóch lub czterech chińskich tragarzy, zwanych „coolies”.
To nie była okazjonalna ekstrawagancja, lecz codzienna rzeczywistość dla urzędników, bankierów, żon oficerów i ich rodzin.

Zawód kulisa na The Peak był lepiej opłacany w porównaniu do innych prac fizycznych, co nadawało mu pewien prestiż wśród lokalnych, ale wymagał ogromnej siły i wytrzymałości. Tragarze musieli pokonywać stromizny nawet w ulewnym deszczu, gdy ścieżki zamieniały się w błoto. Brytyjczycy w pamiętnikach i listach skarżyli się na dyskomfort w monsunach, ale dla tragarzy to była ciężka harówka, często kończąca się urazami. Istniały dwa główne typy publicznych lektyk: lekkie, wykonane z rattanu i bambusa, idealne na strome ścieżki, oraz cięższe, bardziej luksusowe modele.

Sceny te uwieczniano na rycinach, pocztówkach i zdjęciach – czasem groteskowo, bo lektyki przypominały małe klatki, w których „uwięzieni” Europejczycy kontrastowali z wysiłkiem tragarzy. To była żywa ilustracja kolonialnej segregacji: „panowie” wynoszeni na plecach „poddanych”. The Peak stał się enklawą elity, wzmocnioną w 1904 r. ustawą zakazującą Chińczykom osiedlania się tam (z wyjątkiem służby). W 1888 r. otwarto Peak Tram – kolejkę linowo-terenową, początkowo napędzaną parą (elektryczność wprowadzono w 1926 r.).

Nie powstała dla turystów, lecz by ułatwić elitom dojazd do rezydencji. Tramwaj szybko zastąpił lektyki jako główny środek transportu, choć te drugie używano jeszcze przez dekady, zwłaszcza w deszczu czy dla wygody. Co zaskakujące, lektyki przetrwały nawet po II wojnie światowej – służyły m.in. kobietom w ciąży podróżującym na Peak czy do szpitali.

Źródła i inspiracje:

Frank Welsh, A History of Hong Kong, 1997
Jan Morris, Hong Kong, 1997

Podobne artykuły:

Kamienne kroniki: Śladami chorób i życia w XIX-wiecznym Hongkongu

Korea Południowa · Polska

W niewoli splendoru: Jak stres i izolacja zabiły Poniatowskiego i Gojonga

27/09/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

Śmierć Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski (zm. 1798), oraz cesarza Gojonga, ostatniego władcy koreańskiej dynastii Joseon (zm. 1919), wykazują uderzające podobieństwa. Obaj monarchowie zakończyli życie jako więźniowie w „złotych klatkach”, odizolowani przez obce mocarstwa, zmagający się z psychicznym załamaniem i otoczeni plotkami o otruciu. Niniejszy artykuł analizuje te paralelizmy, skupiając się na okolicznościach ich śmierci, izolacji, psychicznym i fizycznym upadku pod wpływem stresu oraz trwałych legendach o zamachu.

***Portret Stanisława Augusta w szlafroku*** **– Johann Baptist von Lampi the Elder**

Zbieżności w śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego i cesarza Gojonga
Stanisław August Poniatowski zmarł nagle 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Według niektórych relacji, jego ostatni dzień rozpoczął się zwyczajnie – rano wypił filiżankę kawy, codzienny rytuał. Krótko po tym zasłabł, stracił przytomność, a według jednej z wersji na chwilę odzyskał świadomość, by poprosić o księdza i przyjąć ostatnie sakramenty. Tego samego dnia wieczorem zapadł w śpiączkę i zmarł, najprawdopodobniej na udar mózgu. Niektóre źródła wspominają bulion zamiast kawy, ale większość historyków potwierdza, że śmierć była szybka, w ciągu jednego dnia. Plotki o otruciu pojawiły się natychmiast, podsycane kontekstem politycznym: car Paweł I, który zapewnił Poniatowskiemu rezydencję w Petersburgu, mógł postrzegać byłego króla jako zbędny balast lub symbol dawnej Polski. Choć brak dowodów na otrucie, nagłość śmierci i status kontrolowanego wygnańca sprzyjały spekulacjom, które przetrwały w polskiej narracji.

Śmierć cesarza Gojonga 21 stycznia 1919 roku w pałacu Deoksugung w Seulu miała podobnie nagły charakter. Tego ranka wypił kawę, a następnie sikhye, tradycyjny koreański słodki napój ryżowy, po czym nagle zasłabł, stracił przytomność i zmarł w ciągu kilku godzin. Oficjalnie przyczyną był wylew krwi do mózgu, ale plotki o otruciu przez japońskie władze kolonialne rozeszły się błyskawicznie. Rok 1919 był okresem narastających ruchów niepodległościowych w Korei, a pogrzeb Gojonga stał się iskrą dla Ruchu 1 Marca – masowych protestów antyjapońskich. Wielu wierzyło, że Japonia miała motyw, by wyeliminować Gojonga, który pozostawał symbolem koreańskiego oporu. Choć nie ma jednoznacznych dowodów na otrucie, polityczny klimat i japońska kontrola nad Koreą czyniły te podejrzenia bardziej wiarygodnymi niż w przypadku Poniatowskiego.
Obaj monarchowie zmarli nagle po spożyciu napoju, co wywołało plotki o otruciu. W przypadku Poniatowskiego spekulacje były mniej powszechne, wynikając z jego symbolicznego statusu i rosyjskiej dominacji nad Polską. U Gojonga podejrzenia były silniejsze, związane z japońską okupacją. W obu przypadkach brak twardych dowodów nie powstrzymał legend o zamachu, które odzwierciedlały nieufność wobec ich ciemięzców.

***Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego*** **– Marcello Bocciarelli**

Złote klatki: życie w niewoli
Po abdykacji w 1795 roku, po trzecim rozbiorze Polski, Poniatowski został wygnany do Petersburga w 1797 roku, gdzie car Paweł I zapewnił mu luksusowy Pałac Marmurowy. Pomimo przepychu, był więźniem. Pod stałym nadzorem, nie mógł wrócić do Polski ani prowadzić politycznej korespondencji. Traktowany jako ozdoba rosyjskiego dworu, nie miał realnego wpływu, zredukowany do reliktu nieistniejącego państwa. Jego izolacja była całkowita: Polacy postrzegali go jako zdrajcę za przystąpienie do Konfederacji Targowickiej, a Rosjanie jako marionetkę, pozbawiając go sojuszników i celu.
Gojong doświadczył podobnego losu po wymuszonej abdykacji w 1907 roku, narzuconej przez Japonię podczas aneksji Korei. Zamknięty w pałacu Deoksugung w Seulu, zachował honorowy tytuł taehwangje (cesarza-emeryta), ale był to pusty gest. Pałac, otoczony japońskimi żołnierzami i koreańskimi kolaborantami, stał się jego więzieniem. Odcięty od narodu i możliwości dyplomatycznych, Gojong był symbolicznym figurantem pod ścisłą kontrolą, zredukowanym do „żywej relikwii” utraconej suwerenności Korei. Jego uwięzienie przypominało sytuację Poniatowskiego: obaj żyli w przepychu, ale bez wolności i wpływu.
„Złote klatki” Pałacu Marmurowego i Deoksugung symbolizowały ich wspólny los. Obaj monarchowie byli przetrzymywani w luksusowych warunkach dla zachowania pozorów, ale ich izolacja była głęboka, narzucona przez obce mocarstwa (Rosję i Japonię), które chciały zneutralizować ich znaczenie polityczne. Ta niewola pogłębiała ich psychiczny i fizyczny upadek.

Psychiczny i fizyczny upadek pod wpływem stresu
Ostatnie lata Poniatowskiego były naznaczone ogromnym stresem psychicznym. Niepowodzenie jego reform, zwłaszcza Konstytucji 3 Maja 1791 roku, oraz upadek Rzeczypospolitej dręczyły go poczuciem winy i bezsilności. Przystąpienie do Konfederacji Targowickiej w 1792 roku pod naciskiem Rosji uczyniło go w oczach wielu Polaków zdrajcą, co pogłębiało jego rozpacz. W Petersburgu izolacja nasiliła depresję, objawiającą się apatią, bezsennością, lękami i możliwą hipochondrią. Obsesyjne pisanie pamiętników stało się formą autoterapii, odzwierciedlając jego emocjonalne cierpienie. Fizycznie chroniczny stres prawdopodobnie osłabił jego organizm, zwiększając ryzyko udaru mózgu, który go zabił. Źródła opisują go jako człowieka złamanego, wyalienowanego od narodu i ciemięzców.
Gojong żył w jeszcze bardziej traumatycznych warunkach. Zamordowanie jego żony, królowej Min, w 1895 roku przez Japończyków było ogromnym ciosem emocjonalnym i politycznym. Po tym wydarzeniu uciekł do rosyjskiej ambasady w 1896 roku, co świadczy o jego paranoi i strachu przed zamachami. Po abdykacji w 1907 roku i uwięzieniu w Deoksugung był pod stałą kontrolą Japończyków, odcięty od narodu i polityki, co potęgowało bezsilność. Rosnące ruchy niepodległościowe w Korei zwiększały presję, ponieważ Gojong pozostawał symbolem oporu. Źródła wskazują, że cierpiał na chroniczny lęk, podejrzliwość, drażliwość i objawy przypominające paranoję. Fizycznie jego zdrowie również podupadało – stres i trauma mogły osłabić organizm, zwiększając ryzyko wylewu, który oficjalnie był przyczyną śmierci w 1919 roku. Plotki o otruciu po wypiciu sikhye dodatkowo wzmacniały podejrzenia, że Japończycy mogli przyspieszyć jego zgon.
Obaj monarchowie żyli w stanie chronicznego stresu, wynikającego z politycznej klęski, izolacji i upokorzenia. Poniatowski obwiniał się za upadek Polski, Gojong zmagał się z traumą po stracie żony i utracie suwerenności Korei. Ich depresja – u Poniatowskiego introspektywna, u Gojonga podszyta paranoją – była klasycznym objawem długotrwałego napięcia. Chroniczny stres zwiększał ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, takich jak udar, który oficjalnie był przyczyną śmierci obu. Ich „złote klatki” paradoksalnie potęgowały stres, pozbawiając ich bliskich relacji emocjonalnych i otaczając ludźmi lojalnymi wobec obcych mocarstw.

***Król Stanisław August Poniatowski w Petersburgu*** **– Jan Czesław Moniuszko, 1883**

Zbieżności między losami Stanisława Augusta Poniatowskiego i cesarza Gojonga są uderzające. Obaj, jako ostatni monarchowie swoich krajów, zostali zneutralizowani przez obce mocarstwa – Rosję i Japonię – i zamknięci w luksusowych, lecz izolujących „złotych klatkach”. Ich nagłe śmierci po spożyciu napoju (kawy u Poniatowskiego, kawy i sikhye u Gojonga) wywołały plotki o otruciu, choć brak na to dowodów. W przypadku Gojonga podejrzenia były silniejsze, związane z japońską okupacją, podczas gdy u Poniatowskiego miały charakter bardziej anegdotyczny. Chroniczny stres, wynikający z politycznej klęski i izolacji, przyspieszył ich fizyczny i psychiczny upadek, prowadząc do depresji, lęków, a ostatecznie śmierci, oficjalnie z powodu udaru.
Te paralelizmy odzwierciedlają uniwersalny wzór historyczny: obaleni monarchowie, przetrzymywani jako symbole dawnej władzy, często kończą jako ofiary politycznych intryg, realnych lub wyimaginowanych. Ich losy, choć odległe geograficznie i czasowo, pokazują, jak mechanizmy władzy i izolacji powtarzają się w różnych kulturach i epokach.

Japonia

Matki w cieniu wojny: Jak wychowanie kształtowało brutalność żołnierzy Japonii

19/09/202519/09/2025 Jacek WachowiakDodaj komentarz

**Japonki w odpowiednim stroju i z cywilnymi flagami patriotycznymi żegnają żołnierzy.**

Rola japońskich matek w wychowaniu synów, którzy podczas II wojny światowej dopuścili się wyjątkowej brutalności i okrucieństw, to temat rzadko podejmowany w Japonii ze względu na jego kontrowersyjność i związany z nim emocjonalny dyskomfort. W tradycyjnym społeczeństwie japońskim matki, jako główne opiekunki, odgrywały kluczową rolę w kształtowaniu postaw dzieci, zwłaszcza synów, którzy mieli stać się lojalnymi poddanymi cesarza i żołnierzami. Nie była to jednak rola w pełni dobrowolna – system patriarchalny, konfucjański i państwowa propaganda narzucały matkom określone wzorce, czyniąc je narzędziem militaryzacji społeczeństwa. Wychowanie w domu, oparte na ideologii ryōsai kenbo („dobra żona, mądra matka”), kulturze wstydu (haji) i konfucjańskiej hierarchii, przyczyniło się do internalizacji militaryzmu i przemocy, które eskalowały w armii cesarskiej do okrucieństw, takich jak masakra w Nankinie czy zbrodnie na Pacyfiku.
Od ery Meiji (1868–1912) japońska propaganda promowała ideologię ryōsai kenbo, która definiowała kobietę jako strażniczkę domowego ogniska i wychowawczynię posłusznych obywateli. Matki były odpowiedzialne za moralne i ideologiczne kształtowanie synów, przygotowując ich do roli lojalnych poddanych cesarza. Rząd imperialny aktywnie wspierał ten model poprzez edukację i propagandę, wykorzystując obrazy matek w podręcznikach i materiałach dydaktycznych, które gloryfikowały służbę wojskową jako najwyższy obowiązek. Matki uczono, że ich zadaniem jest wychowanie „mężów honoru”, gotowych poświęcić życie za imperium, co normalizowało dyscyplinę, lojalność i akceptację przemocy jako szlachetnej.

**Pożegnanie syna ruszającego na front**

W latach 30. XX wieku, w epoce Shōwa, militaryzm nasilił się. Matki uczestniczyły w rytuałach patriotycznych, takich jak pożegnania rekrutów (send-off ceremonies), gdzie dzieci śpiewały pieśni wojenne (gunka) i machały flagami. Szyły też senninbari – pasy z tysiącem szwów, symbolizujące ochronę i dumę, co wzmacniało u synów poczucie obowiązku wobec narodu. Chłopcy brali udział w marszach, wizytach w obozach wojskowych i szkoleniach z bronią (np. bambusowymi lancami), często z udziałem rodziców, co utrwalało militaryzację już od najmłodszych lat.

Jak mechanizmy wychowania kształtowały brutalność japońskich żołnierzy?
1. Matka jako nauczycielka hierarchii
W systemie konfucjańskim, zaadaptowanym w Japonii od VII wieku, syn był „dziedzicem rodu” (ie), a matka jego pierwszą strażniczką tego porządku. Chłopcy od najmłodszych lat uczyli się, że są uprzywilejowani względem sióstr, które często relegowano do ról pomocniczych. To budowało poczucie wyższości i logikę „silniejszy rządzi słabszym”. W armii cesarskiej ta hierarchia była amplifikowana: rekrut, wychowany w przekonaniu o swoim autorytecie, łatwo akceptował łańcuch dowodzenia, gdzie posłuszeństwo wobec przełożonego przekładało się na bezwzględność wobec jeńców czy cywilów. Współcześnie ten wzorzec słabnie, ale jego echa widać w kulturze korporacyjnej (senpai-kohai).
2. Paradoks matczynej miłości
Japońskie matki, pełniąc rolę karmicielek, nauczycielek i powierniczek, tworzyły silną emocjonalną więź z synami. Jednak ta bliskość mieszała się z presją na perfekcjonizm i lojalność wobec rodziny oraz cesarza. Synowie czuli się kochani, ale też uwiązani obowiązkami, co rodziło ambiwalentną więź. Psychologicznie mogło to prowadzić do „przeniesienia” – tłumiony gniew wobec matki (zakazany w kulturze) znajdował ujście w przemocy wobec słabszych grup, takich jak jeńcy w Birmie czy na Filipinach. Współczesne badania wskazują, że ten miks bliskości i presji trwa, choć w łagodniejszej formie, np. w nacisku na wyniki edukacyjne.
3. Matka jako reproduktorka ideologii
Matki były „frontem domowym” imperialnej indoktrynacji. Podręczniki dla kobiet od ery Meiji podkreślały ich rolę w wychowaniu „lojalnych poddanych”. W codziennych rytuałach – pieśniach o cesarzu, opowieściach o samurajach czy modlitwach za zwycięstwo – matki przekazywały ideologię militaryzmu. Uzupełniały szkolną propagandę, która przedstawiała Japończyków jako „rasę panów” z obowiązkiem „opiekowania się” innymi narodami, co ksenofobicznie usprawiedliwiało podboje. Odmowa tego modelu groziła ostracyzmem, czyniąc matki zarówno bohaterkami, jak i ofiarami propagandy. Po wojnie wiele z nich zmagało się z traumą, żałując swojej roli, co uwidaczniają wspomnienia z lat 50.
4. Wychowanie w kulturze wstydu
Kultura wstydu (haji), silniejsza w Japonii niż kultura winy, była kluczowym narzędziem dyscypliny. Matki stosowały emocjonalny szantaż, ucząc, że porażka to hańba dla grupy (rodziny, narodu), a nie moralne zło. To wpajało posłuszeństwo wobec hierarchii – synowie bali się „rozczarować” przełożonych, co w armii przekładało się na ślepe wykonywanie rozkazów. Brak empatii wobec „obcych” (np. jeńców) wynikał m.in.. z tej logiki – wstyd dotyczył tylko „swojej grupy”. Współcześnie presja wstydu ewoluuje w nacisk na sukces edukacyjny, ale psychoterapia zaczyna to osłabiać.
5. Brutalność jako skutek systemu
Nieobecność ojca, często zajętego pracą lub służbą wojskową, pozostawiała matkom główną rolę w wychowaniu, ale w ramach konfucjańskiej hierarchii, gdzie syn był „małym patriarchą”. To tworzyło podwójną logikę: posłuszeństwo wobec „góry” (ojca, cesarza, przełożonego) i dominację nad „dołem” (kobietami, podwładnymi, jeńcami). W armii ten wzorzec się krystalizował – przełożeni bili żołnierzy, a ci wyładowywali frustrację na słabszych, tworząc „efekt kuli śnieżnej” okrucieństwa, widoczny w zbrodniach wojennych. Matki nie uczyły brutalności bezpośrednio, ale wpajały hierarchię, która ją umożliwiała, będąc trybikiem w systemowej pułapce.

**Pożegnanie syna przed wyjazdem na front**

Wychowanie oparte na ryōsai kenbo, kulturze wstydu i militarystycznych rytuałach przygotowywało synów do bezwzględnego posłuszeństwa w armii. Indoktrynacja wojskowa, np. dehumanizacja jeńców jako „nieludzi”, eskalowała te postawy do ekstremum, prowadząc do okrucieństw, takich jak masakra w Nankinie czy zbrodnie na Pacyfiku. Matki odgrywały rolę wspierającą i normalizującą, ale nie były pierwotną przyczyną – to państwo i armia przekształcały ich wychowanie w fanatyzm. Były one jednocześnie ofiarami systemu, który ograniczał ich autonomię, zmuszając do reprodukcji ideologii. Po wojnie wiele matek zmagało się z traumą po stracie synów, co podkreśla ironię ich roli jako „matek męczenników”.
Japońskie matki, ukształtowane przez patriarchat, konfucjanizm i państwową propagandę, były pomostem między kulturą a machiną wojenną. Wychowując synów w duchu ryōsai kenbo, kultury wstydu i hierarchii, nieświadomie przygotowywały ich do posłuszeństwa i przemocy, które armia cesarska amplifikowała do brutalności. Nie były one „złe”, lecz uwikłane w system, który ograniczał ich wybory. Wzorce te, choć unikalnie japońskie w kontekście II wojny, rezonują w innych kulturach hierarchicznych (np.. w Korei) i współcześnie w Japonii, np. w edukacji czy relacjach senpai-kohai. Ich analiza pokazuje, jak systemy społeczne mogą przekształcać indywidualne postawy w destrukcyjne działania, pozostawiając trwałe ślady w społeczeństwie.