W cieniu szklanych wieżowców Hongkongu, gdzie pulsuje serce globalnego kapitalizmu, kryje się zapomniane archiwum śmierci: XIX-wieczny cmentarz w Happy Valley. Tu, wśród tropikalnej zieleni, kamienne epitafia szepczą o młodych żołnierzach i dzieciach, które padły ofiarą malarii i cholery – niewidzialnego wroga silniejszego niż jakiekolwiek imperium. To nie tylko groby; to kronika ludzkiego kosztu kolonialnych ambicji i marzeń o wschodnim eldorado, gdzie średnia wieku zmarłych nie przekraczała 25 lat.
Trudne życie w kolonialnym Hongkongu
Hongkong w XIX wieku był niebezpiecznym miejscem. Brytyjczycy do kolonii wysyłali głównie młodych mężczyzn – żołnierzy, marynarzy, urzędników i handlowców w wieku 18–30 lat, czasem kobiety i dzieci (żony oficerów). Tropikalne choroby były w mieście głównym zabójcą: malaria, cholera, dur brzuszny, rzadziej żółta febra, z śmiertelnością 30–95%. W latach 40. XIX wieku co czwarty żołnierz umierał rocznie, głównie z powodu malarii i biegunek.
Wypadki stanowiły kolejne zagrożenie: katastrofy morskie w Victoria Harbour (przed budową latarni), wypadki w porcie, upadki na stromych zboczach. Epidemie powodowały fale pochówków: lata 40.–50. (malaria, cholera), 60. (cholera, dur), 1894 (dżuma), 1918–1919 (grypa hiszpanka). Szczególnie tragiczna była wysoka śmiertelność dzieci, wynikająca z braku szczepień, antybiotyków i trudnego klimatu.
Kamienne archiwa: Hong Kong Cemetery i realia XIX-wiecznego kolonialnego życia
Hong Kong Cemetery, założony w 1845 roku, zaledwie trzy lata po przejęciu wyspy przez Brytyjczyków na mocy Traktatu nankińskiego, to miejsce, które dokumentuje dramatyczne realia początków kolonialnego Hongkongu. Nagrobki, porośnięte tropikalną zielenią, kryją historie młodych ludzi – dzieci, żołnierzy, kobiet – którzy padli ofiarą chorób tropikalnych, wypadków i surowych warunków życia. Średnia wieku zmarłych Brytyjczyków rzadko przekraczała 25 lat, co czyni ten cmentarz nie tylko miejscem pochówku, ale i świadectwem ogromnego ludzkiego kosztu kolonialnej ekspansji. To archiwum śmierci zapisane w kamieniu.
Symboliczny wymiar cmentarza
Hong Kong Cemetery to więcej niż cmentarz. Powstał z konieczności, gdy koloniści zaczęli umierać szybciej, niż przewidywano, głównie z powodu chorób tropikalnych, a nie walk czy buntów. Nagrobki opowiadają o młodych ludziach – mężczyznach w wieku 18–30 lat (żołnierzach, marynarzach, urzędnikach), nielicznych kobietach i dzieciach, często żonach oficerów. Inskrypcje, takie jak „Beloved child”, „Taken too soon” czy „Aged 2 years”, ukazują kruchość życia w kolonii uznawanej za „trudny posterunek”. Cmentarz podkreśla, że nawet potęga Royal Navy nie mogła oprzeć się malarii czy cholerze, a dla wielu młodych ludzi Hongkong stał się miejscem, z którego nigdy nie wrócili do domu.
Choroby tropikalne: Niewidzialny wróg kolonistów
W połowie XIX wieku tropikalne choroby były największym zagrożeniem dla Europejczyków w Azji Południowo-Wschodniej. W Hongkongu, przejętym w 1842 roku, warunki były wyjątkowo trudne. Wyspa, gorąca i wilgotna, z bagnistym nabrzeżem pełnym stojącej wody, stanowiła idealne środowisko dla komarów i patogenów. Brytyjscy żołnierze i urzędnicy umierali masowo – nie od działań zbrojnych, lecz od chorób. W 1843 roku śmiertelność wśród brytyjskich żołnierzy sięgała 10–11% rocznie, a w niektórych jednostkach nawet 25%, czyniąc Hongkong jednym z najbardziej śmiercionośnych posterunków Imperium. W ciągu pierwszych 25 lat zmarło ponad 5000 wojskowych.
Główne Choroby:
• Malaria: Największy zabójca, powszechny w bagnistych rejonach Central i Sheung Wan. Do lat 90. XIX wieku, gdy Patrick Manson odkrył rolę komarów w przenoszeniu malarii, leczenie było chaotyczne. Chinina stosowana bez drenażu terenów czy moskitier miała ograniczoną skuteczność.
• Cholera: Epidemie nawiedzały kolonię przez cały wiek z powodu fatalnego stanu sanitarnego – braku kanalizacji, ścieków spływających do zatoki, wody pitnej z zanieczyszczonych źródeł.
• Dżuma dymienicza: Pierwsze przypadki w maju 1894 roku w Kantonie dotarły do Hongkongu, wywołując pandemię. Wcześniejsze, sporadyczne przypadki w portowych dzielnicach wiązano ze szczurami i pchłami.
• Dur brzuszny i biegunki: Powszechne w koszarach i zatłoczonych barakach portowych, potęgowane przez brak higieny.
Czynniki sprzyjające epidemiom
Epidemie w XIX-wiecznym Hongkongu napędzał gorący i wilgotny klimat, który sprzyjał namnażaniu komarów i rozwojowi bakterii w wodzie, pogarszając sytuację zdrowotną. Brak infrastruktury, takiej jak kanalizacja, odwodnienia czy wodociągi, zmuszał mieszkańców do korzystania z beczkowozów i studni, co zwiększało ryzyko zanieczyszczenia.
W dzielnicach takich jak Sheung Wan, gdzie chińska ludność żyła w gęsto zabudowanych „domach klatkach”, tłok i bieda przyspieszały rozprzestrzenianie się chorób. Ograniczona wiedza medyczna dodatkowo komplikowała sytuację – teoria miazmatów (złe powietrze) dominowała do lat 80. XIX wieku, skłaniając kolonistów do stawiania wiat (konstrukcje lub rozwiązania architektoniczne mające na celu zwiększenie przepływu powietrza w budynkach lub przestrzeniach publicznych) dla lepszej wentylacji zamiast walki z prawdziwymi źródłami chorób, jak komary czy zanieczyszczona woda.
W koszarach, szpitalach czy domach kolonistów dodawano werandy lub otwarte przestrzenie, które miały zapewniać „świeże powietrze” i rozpraszać rzekome miazmaty. Budynki projektowano z wysokimi sufitami i oknami, aby poprawić wentylację, wierząc, że to zredukuje ryzyko chorób. Nie osuszano systematycznie bagien, które były wylęgarnią komarów, bo uważano, że to opary z bagien są problemem, a nie owady. Nie inwestowano również w kanalizację ani oczyszczanie wody, ponieważ wierzono, że choroby biorą się z „złego powietrza” wokół ścieków, a nie z samych bakterii w wodzie.
Dżuma 1894: Epicentrum globalnej pandemii
Wiosną 1894 roku dzielnica Tai Ping Shan w Sheung Wan stała się miejscem wybuchu dżumy dymieniczej. Zatłoczone budynki czynszowe, brak kanalizacji, przepełnione latryny i śmieci przyciągały szczury, a ich pchły przenosiły bakterię na ludzi. Epidemia eksplodowała: dziesiątki, potem setki przypadków dziennie. W ciągu kilku miesięcy zmarło 2317–2485 osób, głównie chińskich robotników, przy śmiertelności 92–93%.
Brak antybiotyków ograniczał leczenie do izolacji. Brytyjskie władze początkowo bagatelizowały problem, dopóki choroba nie zagroziła Europejczykom. Z Hongkongu dżuma rozprzestrzeniła się statkami handlowymi do Indii (miliony zgonów), San Francisco (epidemia w Chinatown w 1900 roku), Australii, Afryki i Ameryki Południowej, czyniąc kolonię epicentrum trzeciej pandemii dżumy.
Świadectwo historii
Hong Kong Cemetery, wśród współczesnych wieżowców, pozostaje świadectwem kruchości ludzkiego życia wobec natury i historii. Nagrobki młodych kolonistów, dzieci i rodzin opowiadają o cenie kolonializmu, gdzie choroby tropikalne okazywały się silniejsze niż imperialne ambicje. To miejsce przypomina, że za blaskiem Imperium Brytyjskiego kryły się tysiące ludzkich tragedii.
Dalekowschodnie Refleksje 